Giới thiệu
Chúa Nguyệt Hồ còn gọi là Chúa Đệ Nhị Nguyệt Hồ hay Chúa Bói Nguyệt Hồ. Gọi Chúa Nguyệt Hồ là Chúa Đệ Nhị Nguyệt Hồ bởi Chúa là chúa thứ hai trong Tam vị Chúa Tiên. Ngoài ra, Chúa Nguyệt Hồ còn gọi là Nguyệt Nga Công chúa cũng là vị bói dưới thời vua Hùng Vương theo các thần tích khác nhau. Trong Tam Vị Chúa Tiên thì bà Chúa Nguyệt là Bà Chúa Bói danh tiếng bậc nhất và rất hay ngự đồng. Thông thường, khi có mở đàn Chúa Bói mà không thỉnh được cả Tam Vị Chúa Mường về ngự thì người ta thường hay thỉnh bà về chứng cả ba tòa chúa (Màu đỏ, màu xanh và màu trắng) còn bình thường thì chúa về chứng tòa Chúa Đệ Nhị màu xanh.
Thần tích
Về sự tích Chúa Nguyệt Hồ không được đồng nhất trong các tài liệu. Có tài liệu cho rằng Chúa Nguyệt Hồ là con nuôi Vua Hùng, có tài liệu cho rằng bà giáng thế từ thời Lê Trung Hưng. Nếu theo văn Chúa bói Nguyệt Hồ thì sự tích của Người gắn liền với tài liệu thứ nhất.
Dưới đây là trích dẫn tóm tắt một số tài liệu:
Bà là con nuôi vua Hùng
Ở đất Bắc Giang xưa, vào thời Lê Triều có truyền lại câu truyện về ba chị em thôn nữ, phụ mẫu đoản mệnh qua đời từ sớm nên ba người nương tựa nhau mà sinh sống. Lúc chiến tranh loạn lạc, người chị cả là Lê Hoa đứng lên xưng tướng cầm binh đánh giặc, bà hy sinh trong trận chiến, thi hài xuôi dòng trôi đến đền Ba Cầu thì ngự bên bờ.
Người em gái Như Hoa cũng nối nghiệp đao binh của chị, một lòng vì giang sơn mà chiến đấu rồi sức cùng lực kiệt thác tại gốc cây làng Muổng, chỉ vài canh giờ mà một ụ mối đóng cao trên nhục thân bà. Từ ấy trở đi mỗi sáng không còn nghe tiếng gà trống gáy, nước giếng mỏ Găng cũng cạn khô. Dân làng được báo mộng có nữ tướng hiển thánh tại đất ấy, họ lập đền thờ phụng dưỡng hương khói, sau bà được vua sắc phong nữ tướng.
Hai chị vì xã tắc mà bỏ lại thanh xuân, để lại cô em út mới chừng mười bốn tuổi. Nàng là người có nhan sắc hoa xuân và là người rất tốt bụng, thảo hiền, có lòng từ ái bao la, vì vậy, Lão Tổ Quỷ Cốc Tử Tiên Sinh thấy Nàng là người xinh đẹp đã nhận bà làm con nuôi và truyền dạy cho Nàng những đạo pháp của mình ( thuật chiêm tinh, bói toán) và đặt tên hiệu cho nàng là Nguyệt Hồ (hoặc có nơi gọi là Huyết Hồ).
Sau khi đã học được phép của Tiên Sinh, nàng dành hết cuộc đời mình để làm phúc cho dân lành. Chuyện ấy truyền đến tận kinh đô, triều đình cho mời bà về giúp việc đại sự. Mỗi lần ra quân, vua đều cho người thỉnh bà gieo quẻ xem sự vị lai để bày binh cơ. Nhờ công bà mà quân ta trăm trận trăm thắng, cường địch biết chuyện cho lệnh Quỷ Cốc Tiên Sinh vốn là người Bắc quốc mau chóng dẹp trừ cái gai trong mắt.
Nghe theo bổn quốc, ông phải mang con nuôi đi chôn sống làm phép yểm vàng (chôn sống giữ của), vẫn còn nghĩa xưa nên lập ra đền thờ để hương linh có nơi an trú. Nguyệt Hồ thác thiêng thường linh ứng xem quẻ khứ lai cho con dân được nhờ, muôn dân trăm họ tôn thờ gọi bà là Chúa Bói, đứng ngôi Đệ Nhị trong Tam Tòa Chúa Bói.
Bà là Nguyệt Nga công chúa
Theo thần tích và truyền thuyết ở vùng Bo (Yên Thế), sự tích chúa Nguyệt Hồ được ghi chép lại như sau: Cuối đời Hùng Duệ Vương quân Thục ồ ạt mang quân sang xâm chiếm giang sơn họ Hùng. Hùng Duệ Vương bèn hạ chiếu đi các nơi tìm người tài giỏi để giúp vua trừ giặc. Lúc bấy giờ ở vùng Bo (Yên Thế) có hai ông Cao, Quý ra ứng tuyển và được vua chọn đi dẹp giặc. Bái tạ ơn vua, hai ông kéo quân về vùng Bo (Yên Thế) ngày đêm luyện tập binh mã chờ thời cơ diệt giặc.
Khi quân Thục kéo sang, hai bên giao chiến ác liệt, thế giặc mạnh, quân ta yếu, hai ông Cao, Quý chỉ huy quân sĩ rút lui theo triền sông Thương rồi lựa thế đất hiểm trở quay lại giết giặc. Thuyền chiến dùng giằng chưa đi được vì các bà con gái lưu luyến yêu mến vùng đất này nên đã dời thuyền trở lại vùng Bo. Hai ông chỉ huy quân sĩ quay lại đánh giặc, bị bất ngờ phản công, quân Thục tự nhiên vỡ trận thua to, những kẻ tháo lui đều bị quân sĩ truy đuổi tiêu diệt hết.
Thắng giặc hai ông trở về khao thưởng quân sĩ rồi hồi triều báo công với vua. Trước khi hồi triều hai ông phi thẳng ngựa đến khu Rừng Từ để nhìn bao quát vùng Bo một lần nữa rồi bỗng nhiên hóa tại đó.
Phu nhân và con gái biết tin nhớ thương nên cũng tự hóa theo hôm đó vào ngày 15/2. Sau khi đánh thắng quân Thục, nhà vua phong cho các danh tướng là Thượng Đẳng Phúc Thần và truyền cho các địa phương, nơi các danh tướng đánh giặc, xây dựng đền miếu để thờ phụng mãi mãi.
Triều vua Lê Đại Hành có sắc phong cho các vị Thần ở vùng Bo là: “Cao Sơn Quý Minh đại đức hùng lược trác vĩ Đại Vương Thượng đẳng Thần”. Đến triều Nguyễn địa phương xây dựng miếu thờ ở Huyết Hồ, xin triều đình cho thờ nữ thần là Nguyệt Nga phu nhân và con gái của vị thần họ Cao.
Triều vua Tự Đức năm thứ ba (1850) ban sắc phong cho Nguyệt Nga phu nhân và ban cho dân xã vùng Bo phụng thờ. Sau lại có sắc phong cho Nguyệt Nga công chúa. Đời vua Duy Tân năm thứ nhất (1907) cũng có sắc phong cho Nguyệt Nga phu nhân.
Sự tích này về Chúa Nguyệt Hồ được gắn với tên Nguyệt Nga Công chúa.
Thờ phụng
Chúa Nguyệt Hồ được thờ chính tại Đền Nguyệt Hồ ở gần ga Kép, chợ Bố Hạ, tỉnh Bắc Giang (tương truyền là nguyên quán của Bà Chúa Đệ Nhị Nguyệt Hồ khi xưa). Tiệc của Chúa Đệ Nhị Nguyệt Hồ là ngày 15-16/2 âm lịch. (Ngày 15/16 là lấy ngày mất của hai bà chị của bà Nguyệt Hồ, vì khi bà bị Yểm không biết chính xác ngày mất của bà).
