Thần Tích
Cô bé Tân An có tên húy là Hoàng Bà Xa, tương truyền đã cùng cha là đức quan ngài Hoàng Bảy, có công chinh phạt giặc ác, giữ yên bờ cõi, được cư dân vùng Bảo Hà và Khau Ban (địa danh Văn Bàn cổ xưa) suy tôn là vị Thánh Mẫu.
Theo sử chép, cuối đời Lê (1740- 1786), các châu Thủy Vĩ, Văn Bàn và nhiều nơi khác thuộc phủ Quy Hòa luôn bị giặc Tàu tràn sang cướp phá.
Trước tình hình đó, Triều đình cử danh tướng tên là Nguyễn Hoàng Bảy đưa quân đội tiến dọc sông Thao, đánh đuổi giặc cỏ, giải phóng Khau Bàn và xây dựng Bảo Hà thành căn cứ địa lớn. Tương truyền rằng, khi lên trấn ải vùng này, tướng quân họ Nguyễn đã mang theo con gái là Nguyễn Hoàng Bà Xa cùng đi.
Trong cuộc kháng chiến đánh giặc giữ vùng biên cương, Nguyễn Hoàng Bà Xa luôn là cánh tay đắc lực, sát cánh cùng cha đánh đuổi quân giặc. Bà còn chiêu dụ các thổ ty, tộc trưởng, luyện binh sĩ, rèn rũa khí giới, dự trữ lương thảo, chữa bệnh cho dân nghèo…
Sau khi chiến thắng giặc, bà lại cùng dân khai khẩn đất hoang, khai mỏ, để xây dựng quê hương giàu đẹp.
Bà là người yêu nước thương dân, nên sau khi mất ” Hương thơm còn lẫy lừng ánh hòa quang sáng tỏ muôn nơi”.
Nhân dân trong vùng đã lập đền thờ để tưởng nhớ công lao to lớn của bà.
Nguyễn Hoàng Bà Xa còn được gọi là
cô Tân An hay
cô Bảy Tân An, hầu cận
quan Hoàng Bảy chứ không phải là cô Bảy trong
TỨ PHỦ THÁNH CÔ. Vì thế
Cô Bảy Tân An còn được coi là
CÔ BÉ THƯỢNG NGÀN ( một trong hóa thân của CÔ BÉ THƯỢNG NGÀN).
Thờ phụng
Hiện nay,
Đền Cô Tân An II (đối diện với đền
Quan Hoàng Bảy qua dòng sông) và
Đền Quan Hoàng Bảy có chung một Ban Quản lý của UBND xã cử và hai đền đều được tổ chức chung một lễ hội. Như vậy, nhìn theo khía cạnh này, thì đền Cô Tân An II có tính chính tắc hơn bởi tính pháp lý của chính quyền. Đền Bảo Hà hợp cùng Đền Cô Tân An II đã trở thành “
Quần thể di tích Thần vệ quốc Hoàng Bảy” là địa chỉ du lịch tâm linh của hàng vạn lượt du khách mỗi năm.
Khảo dị khác về đền Cô Tân An
Cũng còn một tương truyền khác về Đền Cô Tân An như sau: Có một số cụ đồng cựu cho rằng đền Cô Tân An có từ trước khi cha con Ông Hoàng Bảy lên trần giữ vùng biên cương này. Ngày đó nơi đây chỉ là một miếu nhỏ thờ Mẫu Thượng Ngàn với hiện thân là La Bình Công Chúa. Đây là nơi cha con Quan Hoàng Bảy thường xuyên đến lễ mỗi khi xuất quân chiến đấu. Sau khi cha con Quan Hoàng Bảy mất, nhớ công ơn cô con gái của Quan Hoàng Bảy Nguyễn Hoàng Bà Xa nên nhân dân đã đưa bà vào phối thờ vào đền. Trải qua các thăng trầm của lịch sử, ngôi đền trở thành ngôi đền thờ chính của Nguyễn Hoàng Bà Xa.
