Bà Chúa Lộc là một nhân vật lịch sử có thật, đã góp công lớn trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn – Thanh Hóa.
Chúa Bà tên thật là Phạm Thị Thỏa, quê ở huyện Đỗ Gia nay thuộc phần đất của huyện Vũ Quang tỉnh Hà Tĩnh. Chồng bà tên là Nguyễn Duy Lạc quê ở thông Xuân Am, Mỏ Hạc, huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An. Ông bà có một người con trai tên là Nguyễn Duy Khôi.
Thần tích
Bà sống trong thời kỳ loạn lạc của đất nước. Khi mà năm ấy, năm 1400, Hồ Quý Ly cướp ngôi nhà Trần. Nhà Minh mượn cớ “ Phù Trần Diệt Hồ” đã đem quân sang xâm chiếm nước ta. Trước tình hình đó, Lê Lợi đã dấy binh khởi nghĩa tại Lam Sơn Thanh Hóa. Bà Phạm Thị Thỏa thấy cơ sự, liền chiêu mộ binh lính, khai khẩn đất hoang, tích lũy lương thực, rèn binh luyện khí chờ đợi thời cơ đánh đuổi quân Minh. Năm 1425 – 1426, Lê Lợi tiến quân về hướng Nam lấy Nghệ Tĩnh làm chỗ “lập cước chi địa” tạo đà tiến đánh thành Đông Quan giải phóng dân tộc. Ở Nghệ Tĩnh, nghĩa quân Lam Sơn cùng con trai bà Phạm Thị Thỏa và Bà cũng được nhân dân bao bọc, che chở, giúp sức người, sức của. Bà đã dũng cảm đi tiến đánh giặc Minh ở miền Cửa Sót, Trong lúc mải mê đánh giặc, bà nghe tin con trai Nguyễn Duy Khôi tử trận do bị tướng giặc Minh Thái Phúc chém đứt đầu. Bà hoang mang bối rối và vô cùng đau xót.
Trận chiến ấy, và cùng tướng nhà Lê là Sử Hy Nhan đã thua trận do chống cự không nổi trước thế giặc mạnh nên hai người đã hẹn nhau cho lui quân về chiến hào thuộc xã Ngọc Sơn. Tại đây, bà cùng nghĩa quân lẩn trốn và chờ Sử Hy Nhan đem quân tập hợp lại. Nhưng chờ mãi mà chẳng thấy. Bỗng trời trở đen, tối sầm, mưa tuôn như bão sấm chớp ầm ầm, bà bị một ông Hổ lớn ba chân cõng thẳng lên núi Đồng Bụt. Tại nơi hai hòn đá lớn, ông đặt bà xuống nhưng không ăn thịt bà. Ngược lại, sau đó ông còn kiếm thức ăn, bắt thú rừng về cho bà ăn nhưng bà hoàn toàn không ăn một miếng thịt sống mà chỉ ăn hoa quả cho qua ngày. Cuối cùng bà đã trút hơi thở cuối cùng ở Rú Đọi.
Đến khi Thái tử Nguyên Long, con trai của Lê Lợi lên ngôi vua, hiệu Lê Thái Tông. Vì thương xót cho bà Phạm Thị Thỏa, ông đã cùng đoàn tùy tùng và quân lính tìm đến nơi bà tập hợp nghĩa quân như giao hẹn với tướng Sử Hy Nhan nhưng không thấy bà đâu. Nhà Vua đã tiến vào từng sâu dưới chân núi Đọi nơi hai phiến đá nằm đó thì thấy thi thể của bà Phạm Thị Thỏa nằm đó và được mối đùn lên thành mộ. Thấy vậy, vua thương xót cho vị nữ tướng đã có công phò tá vua Lê cứu nước, đã lập miếu thờ bà và phong cho bà là Vương Nương Thánh Mẫu Lộc Hoa Công Chúa Thượng Đẳng tối linh Thần.
Một câu chuyện khác, một lần vua Minh Mạng kinh lý qua đây bằng roi ngựa, quân thần khi đi đến khe Giao đột nhiên trời tối sầm, cây cối um tùm rủ xuống nơi ngôi miếu rêu phong, linh khí bay lên từ đấy. Nhà Vua cùng quân thần cảm thấy ớn lạnh trong người liền xuống ngựa vào miếu dâng hương lễ lạy. Một lúc sau trời lại quang, gió lặng, nhà Vua cùng quân thần mới tiếp tục hành trình. Sau khi về đến triều, ngẫm lại đền thiêng, vua lập tức phong cho thần miếu là “Cao Sơn Thần Nữ Chế Thắng Mã Vàng Đại Vương Thượng Thượng Đẳng tối linh thần.” Rồi lại cho người lập một đền thờ lớn hơn, nguy nga hơn trên nền miếu cũ và ra chỉ dụ cho nhân dân đến tế lễ, dâng hương, thờ phụng. Ngôi miếu đó hiện nay chính là đền Truông Bát linh thiêng.
Thờ phụng
Hiện nay Bà Chúa Lộc đang được thờ phụng chính tại Đền Truông (Thạch Hà, Hà Tĩnh).
Trong Đền cũng thờ Mẫu Đệ nhất (Liễu Hạnh), Mẫu Đệ tam (Thoải phủ) nên gọi là Đền thờ Tam phủ và 7 vị khác. Đây là nơi hội tụ của du khách thập phương không chỉ vì tín ngưỡng tâm linh mà còn để chiêm ngưỡng phong cảnh hữu tình.
Cứ hàng năm, đền Bà Chúa Lộc lại mở tiệc vào ngày húy kỵ của Chúa là mùng 7 tháng 4 âm lịch.
