Tên gọi và vị trí địa lý
Chùa Lạc Khoái tọa lạc tại xã Gia Lạc, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình, là một ngôi cổ tự nổi danh với cảnh sắc thiên nhiên hữu tình. Chùa còn có tên chữ là Hưng Khánh Tự, mang ý nghĩa vui mừng và hưng thịnh. Tên gọi Lạc Khoái xuất phát từ địa danh làng Lạc Khoái, gợi nhắc về một vùng đất trù phú, yên bình. Chùa nằm ở phía Tây làng, tựa lưng vào núi Báng, một dãy núi đá vôi cao lớn, còn có các tên gọi khác như núi Voi, núi Bút, núi Nghiên. Nhờ địa thế hài hòa giữa thiên nhiên và kiến trúc, chùa trở thành một danh thắng nổi bật trong khu vực.
Lịch sử và nhân vật
Chùa Lạc Khoái gắn liền với nhiều sự kiện lịch sử và nhân vật nổi tiếng. Theo truyền thuyết, vua Đinh Tiên Hoàng từng lập cung điện ở núi Báng, gọi là “Tây Ung Cung”, đồng thời xây dựng một cung điện khác dành cho Thái hậu Dương Vân Nga, gọi là “Lạc Ung Cung”, tại một ngọn núi ven sông. Từ đó, ngọn núi này được gọi là núi Dương, nhưng về sau do kiêng húy, người dân đọc chệch thành núi Giang. Bên cạnh đó, chùa còn gắn liền với Quốc sư Nguyễn Minh Không, vị cao tăng thời Lý. Tương truyền, ngài đã từng tu hành tại đây, và khi viên tịch, người dân đã lập miếu thờ ở núi Dương để tưởng nhớ công đức của ngài. Một câu đối được lưu giữ trong chùa Thượng ca ngợi sự linh thiêng của ngài:
Thiên khải thánh nhân, hùng tướng Lý sư truyền vĩ tích
Địa chung linh khí, tả Kỳ hữu Báng củng thần linh
Nghĩa là:
Trời sinh bậc thánh, làm Quốc sư đời Lý, tích kỳ lưu truyền
Đất tạo linh thiêng, trái có sông Kỳ phải núi Báng, nhớ ơn thần.
Dưới thời kỳ trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, chùa Lạc Khoái là một cơ sở hoạt động cách mạng của Đảng. Đây là nơi thành lập chi bộ Đảng đầu tiên của Lạc Khoái, đồng thời là nơi thành lập Mặt trận Việt Minh của xã. Trong kháng chiến chống thực dân Pháp (1945-1954), chùa đóng vai trò quan trọng khi trở thành nơi hội họp, làm việc của Ủy ban Kháng chiến Hành chính tỉnh Ninh Bình, tỉnh đội Ninh Bình, tỉnh đội Hà Nam. Các nhà sư trụ trì đã tích cực giúp đỡ cán bộ, bộ đội, dành các dãy nhà ngang làm nơi làm việc và trạm trung chuyển thương binh.
Kiến trúc cảnh quan
Chùa Lạc Khoái có cấu trúc đặc trưng với hai phần chính: chùa Hạ và chùa Thượng.
- Chùa Hạ nằm dưới chân núi, được xây theo kiểu chữ Đinh, mái lợp ngói vảy, vì kèo theo kiểu mê cuốn, hoành vuông, dáng cao. Tiền bái có 3 gian, chính tẩm 1 gian. Nền chùa được lát gạch mai rùa, mỗi viên có hình lục giác với kích thước cạnh dài 12 cm, dày 2,7 cm, đây là loại gạch hiếm gặp trong các di tích khác của tỉnh. Chùa Hạ thờ Phật và Tam vị Thánh Mẫu, bên cạnh có 3 gian nhà Tổ.
- Chùa Thượng nằm lưng chừng núi, có lối lên gồm 99 bậc đá với tường hoa hai bên. Chùa xây theo kiểu chữ Nhị, gồm 5 gian Tiền bái và 3 gian Thượng điện. Kiến trúc vì kèo theo kiểu “thượng rường hạ kẻ”, hiên chùa có hệ thống cột gỗ hình trụ, một số cột được chạm khắc câu đối ca ngợi cảnh sắc thiên nhiên.
Ngoài ra, cách chùa Hạ khoảng 30m có nhà bia dựng năm Ất Mùi niên hiệu Thành Thái (1897), nội dung văn bia khẳng định chùa Lạc Khoái là danh thắng bậc nhất của vùng động Hoa Lư.
Hiện vật
Chùa hiện còn lưu giữ nhiều hiện vật quý, phản ánh giá trị lịch sử và tín ngưỡng lâu đời. Hệ thống tượng thờ trong chùa bao gồm tượng Phật, tượng Tam vị Thánh Mẫu. Bên cạnh đó, chùa còn có bia đá ghi chép lịch sử, chuông đồng có niên đại hàng trăm năm, bát hương đá chạm khắc tinh xảo. Các hiện vật này không chỉ có giá trị về mặt tôn giáo mà còn là tư liệu quan trọng trong nghiên cứu lịch sử văn hóa.
Sự kiện và lễ hội
Trước đây, chùa Lạc Khoái tổ chức lễ hội “Táng thuyền rồng” vào ngày 14 và 15 tháng 7 âm lịch hàng năm. Lễ hội nhằm cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, đồng thời tưởng nhớ vua Đinh Tiên Hoàng từng đi thuyền rồng đến thăm Tây Ung Cung. Trong lễ hội, người dân tiến hành nghi lễ đốt thuyền rồng để tiễn vua và các quan quân về trời. Tuy nhiên, từ năm 1954, lễ hội này không còn được tổ chức, chỉ còn lại các nghi thức cúng lễ truyền thống như những ngôi chùa khác trong vùng.
Xếp hạng
Với những giá trị lịch sử, văn hóa và kiến trúc đặc sắc, chùa Lạc Khoái đã được xếp hạng là Di tích cấp Quốc gia vào năm 1997. Đây là sự công nhận quan trọng, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị của di tích, đồng thời thúc đẩy hoạt động nghiên cứu và du lịch tâm linh tại khu vực này.
Tài liệu tham khảo
- UBND tỉnh Ninh Bình (2019), Chùa Lạc Khoái. Truy cập ngày: 13/03/2025. https://vhtt.ninhbinh.gov.vn/vi/di-san-van-hoa/chua-lac-khoai-293.html
