Tên gọi và vị trí địa lý
Chùa Thiệu Long còn gọi là chùa Mỹ Giang hay chùa Miếu, toạ lạc thôn Mỹ Giang, xã Tam Hiệp, huyện Phúc Thọ, thành phố Hà Nội, cách trung tâm thành phố Hà Nội khoảng 40km.
Xưa kia vào thời Trần xã Tam Hiệp thuộc đất Hương Bình Hợp, nơi đây vốn là một làng cổ có đông dân cư ở bên bờ sông Đáy.
Lịch sử
Theo tấm bia “Đại Việt quốc, Binh Hợp hương, Thiệu Long tự bi” có nhắc đến ngôi chùa là do vợ chồng Đỗ Năng Tế cùng Đặng ngũ nương xây dựng để tạo phúc lành, lưu truyền cho muôn đời sau. Hiện không có thông tin chính xác về năm xây dựng, đến ngày 8 tháng 3 năm Bính Tuất, niên hiệu Kiến Trung (1226) thì ngôi chùa được hoàn thành.
Thành Hoàng Đỗ Năng Tế và Đặng ngũ nương
Theo thông tin được ghi chép trên văn bia, thì Đỗ Năng Tế là một nhân vật dưới cuối thời Lý, đầu thời Trần, Cha ông là người thuộc Kinh Triệu, mẹ ông là con gái lệnh tộc thời Trần.
Trong văn bia có đoạn miêu tả về ông: “Lúc nhỏ có ki tướng, khi lớn càng phi phàm. Dáng vẻ đường đường xuất chúng, phong tư nghiêm nghị hơn người… Oai hùng trùm đời, khí lực nhổ núi. Sắp đặt sĩ tốt chỉnh tế, điều động quân đội nghiêm cần. Cơ binh chỉ một, nghiệp tường không hai… Dập khói lang khắp miến biên tái, diệt giặc dữ dủ bốn phương trời”, thông qua đó người đọc có thể nhận ra ông là một võ tướng dương thời, có huân nghiệp khá lớn. Chính vì vậy, ông được Kiến Quốc đại vương Trần Tự Khánh coi trọng, “dem con gái dòng lệnh tộc họ Đặng gả cho ông để kết làm đôi lứa. Lại trao trấn lớn Binh Hợp cho ông để làm đất thang mộc”.
Đỗ Năng tế là một võ quan có tài cầm quân, gây dựng huân nghiệp, có vị trí cao ở hệ thống chính trị đương thời, do đất Hương Bình hợp là đất thang mộc của ông và có công lao lớn với địa phương nên sau đó ông cùng vợ được tôn thờ làm Thành Hoàng làng.
Vợ ông là bà Đặng ngũ nương, xuất thân gia đình quyền quý, xinh đẹp và rất hâm mộ đạo Phật.
Kiến trúc
Về kiến trúc chùa Thiệu Long cũng được miêu tả lại trong văn bia rất kỹ: “… Thế rồi chọn 3 thế đất rồng hổ, không nhọc tâm huyết xóm – giềng, được mảnh đất cao thoáng nhất trong – bản hương. Rộng rãi như đất vàng Xá Vệ, phạm vi tựa cõi Đổ Sư Đà. Gồm thâu thành chốn danh lam, bao quát một vùng thắng địa. Ông lại xuất vạn quan bổng lộc, như Chiến Thắng tặng đất Kì Viên; tựa Cấp Cô rải vàng khắp đất. Chốn này: mé trái kề bên ao biếc, ngày hè sen đẹp khoe dung, mạn phải gối cạnh đầm trong, buổi sớm thái dương lồng bóng. Nam hướng đồng xanh, cảnh thái bình nông phụ âu ca; Bắc liền rừng sâu, thời thịnh trị phượng lân du ngụ. Do đó, sai Ti thiên đến chọn chỗ, đo mực nước để gây nền. Nhân lực dồn đến ùn ùn, thợ giỏi kéo về lũ lượt. Cây kì, gỗ lạ, viễn xứ đưa sang; đá đẹp, gạch hoa, nơi nơi dồn tới. Tượng Thạc khéo tạo nét, ra tay bào chạm ánh chớp lòe; Ban Thâu tài khắc hình, nẩy dây mực hiện bông tuyết xuống. Dựng xây chẳng mấy, đã sớm hoàn thành. Trời đất kia cùng góp tài năng, thần người đấy chung phần kì diệu.
Chính điện nguy nga dáng núi dựng, hành lang uốn lượn cánh chim bay. Chặt cây tiên tạo rường kèo, rừng xanh núi Tam Thần giảm biếc; lấy ngọc Hán trang hoàng trụ cột, lọng vàng thời Vương Mãng kén sang. Cầu thang chạm rùa, rồng, dáng uốn lượn ngờ đang phun nước; song cửa trổ loan phượng, thế dập dờn tựa lướt theo mây. Nhiều tinh tú sao Bắc cực nhường tầm, rực cỏ hoa vườn Thượng Lâm” kém sắc. Ngói sen muôn tầng vẩy cá, sương sớm giọt giọt ngọc rung; chuông vàng bốn góc mái hiên, gió thu ngày ngày tiếng thoảng. Màu son đậm đà tươi mới, dẫu gấm họ Đậu” khôn bì; vẻ châu rực rỡ lung linh, dù ngọc dạ quang chỉ vậy. Bên trong đắp hình tiên vàng sáu thước, xen kẽ dựng tòa Phật tượng mấy tầng. Hệt như lời kệ, thần tình giống Phật giáng lâm; rõ tựa phân thân, hiển hiện y ngài đương sống. Dáng vẻ trác việt, cốt cách uy nghi. Bên thì tiên nữ dâng hoa, bên thì Đại Quyền Bồ tát”. Như nghe pháp nơi núi Thứu, tựa giảng kinh giữa vườn Nai. Tôn giả rủ mi, xõa tóc, trên tường như thuở sinh thời; cổ thần chống kiếm, cầm qua, trước Phật tựa khi còn sống. Phía trái là Trần Như hòa thượng”, gây ruộng phúc cho đàn na; phía phải là Mĩ Âm chính thần, làm hộ thiện cho chùa Phật. Trước dựng tam quan, cửa đón gió lành, thắng cảnh chứ du khách dừng xe; trong mở một đường, cầu liền trăng rọi, thưởng ngoạn chừ Thiền sư chật viện. Tiếp đến, phía Đông lầu chuông cao vút, rẽ sương bay âm hưởng thăng trầm; phía Tây bia đá cao vời, khắc đạo lớn danh thơm kim cổ. Ngoài vườn hương đưa, hương ngan ngát giữa vòng trời đất; trong ao sen thoảng, sen diễm kiều ở cõi thần tiên. Giáp cạnh phòng tăng, cây tốt tươi nuôi ngọc minh châu; phía ngang nhà bếp, vị ngon ngọt dâng người thượng sĩ. Lại có, cạnh đường hoa nở, giai nhân tựa cửa không lời, cây rợp bên nhà, màn thúy rủ hiên chẳng vén. Mượt mà liễu biếc, phất phơ đùa gió sớm mai; xào xạc trúc xanh, rậm rạm giữ màu đêm tối. Lại thêm, tùng bách ngàn năm, uốn khúc chừ muốn hóa thành rồng; ngô đồng trăm thước, sum xuê chừ nghiêng cành đợi phượng. Thơm phức hoa quỳnh đơm nụ biếc, tỏa lan mây khói khóa chồi hồng. Bồi hồi thiếu nữ quạt du dương, yểu điệu Tần Nga xinh cướp vía”. Đáng gọi là công phu đã đến mức hoàn bị vậy”.
Chùa Thiệu Long có thế đất rộng được ví như một thành phố của nước Xá Vệ, có thể nói đây là kiến trúc lớn, với nhiều hạng mục cùng hệ thống tượng thờ quy mô lớn, các kiến trúc được trang trí hoạ tiết cầu kì, rồng, mây, sóng nước,..
Hiện nay, chùa có kiến trúc chữ Đinh, gồm hai công trình kiến trúc chính là nhà Tiền đường và Thượng điện, nhà Tiền đường gồm 5 gian xây gạch, hai đầu hồi bít đốc tay ngai. Bộ khung cột, xà, bẩy làm bằng gỗ tốt, bộ vì kiến trúc theo lối chồng rường kẻ bẩy. Hàng hiên rộng có những bức cốn trên xà chạm khắc hình rồng lá, văn triện, trúc, cúc, hoa lá.
Phía trong là Thượng điện nhà dọc 3 gian cũng xây tường bít đốc mái chảy lợp ngói mũi. Những bộ vì nhỏ hẹp làm kiểu giá chiêng hạ kẻ, trên Thượng điện là hệ thống tượng Phật sắp xếp theo tầng lớp, tượng pháp có kích thước nhỏ, số lượng nhiều. Trên cùng là ba pho Tam Thế được tạo tác ở tư thế ngồi thiền định trên tòa sen. Tiếp là bộ tượng Di Lặc, Ngọc Hoàng… hai bên là những pho tượng Bồ Tát. Dọc theo tường hồi là tượng Thập Điện, Thánh Tăng và Thổ Địa. Ở ngoài nhà Tiền đường có nhóm tượng Đức Ông, Thánh Hiền và hai pho tượng Hộ Pháp đứng giữa cửa thiền. Chùa Mỹ Giang có nhiều pho tượng tròn phong cách nghệ thuật của các thời Lê – Nguyễn.
Ngôi nhà Tổ cũng thiết kế hình chữ Đinh, ngoài là 5 gian Tiền tế, trong là 3 gian Hậu cung, những bộ vì trên khung nhà làm theo kiểu giá chiêng cột trốn, kỹ thuật thiên về bào trơn đóng bén, công trình kiến trúc mang đậm màu sắc dân gian của cư dân nông nghiệp vùng xứ Đoài.
Di vật
Tấm bia Đại Việt quốc, Bình Hương hợp, Thiệu Long tự bi hiện dựng tại chùa Miếu, thôn Mỹ Giang, xã Tam Hiệp, huyện Phúc Thọ, tỉnh Hà Tây. Bia cao 1,35m, rộng 0,8m, được đặt trên lưng rùa, bia gồm 2 mặt chữ, phần trán bia khắc hình chim phượng, diềm bia trang trí hoa cúc, sóng nước cách điệu. Nội dung văn bia có 6 đoạn lớn. Về kết cấu, bài bị kí chia làm 5 phần chính: 1. Mở đầu là phần thuyết lí – duyên khởi nói về sự diệu huyền của dạo, sự hình thành thế giới, nguyên nhân đức Phật giáng thế thiết lập các giáo pháp để giác ngộ chúng sinh, đến khi đức Phật nhập diệt, chuyển sang giai đoạn tượng pháp; 2. Viết về nhân vật Đỗ Năng Tế; 3. Viết về bà Đặng ngũ nương, vợ Đỗ Năng Tế, 4. Viết về việc dựng chùa từ khi chọn đất đến khi hoàn thành; 5. Bài mình, tổng kết các phần đã trình bày và ca ngợi công lao của vợ chồng Đỗ Năng Tế.
Xếp hạng
Chùa Thiệu Long đã được Bộ Văn hóa và Thông tin xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật năm 1989.
Tài liệu tham khảo
- Trường Phong, Nguyên Dung, Một số vấn đề về lịch sử – văn hoá qua văn bia chùa Thiệu Long, Di sản văn hoá vật thể số 2(35)-2011, Tạp chí Di sản Văn hoá.
- Phạm Văn Ánh, Văn bia chùa Thiệu Long thời Trần, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử
- Lâm Giang & Phạm Văn Thắm, Văn Bia Thời Lý Trần
- Nguyễn Thị Phương Chi, Tình hình cúng ruộng vào chùa dưới thời Trần thế kỷ XIII-XIV, Nghiên cứu lịch sử số 7-2008.
