Tên gọi và vị trí địa lý
Chùa và động Hoa Sơn là một trong những di tích quan trọng gắn liền với thời kỳ nhà nước Đại Cồ Việt, tọa lạc tại thôn Áng Ngũ, xã Ninh Hoà, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình. Khu vực này nằm tiếp giáp với kinh thành Hoa Lư, nơi từng là trung tâm chính trị, văn hóa của hai triều đại Đinh – Tiền Lê vào thế kỷ X. Chùa Hoa Sơn còn có tên gọi khác là Phôi Sinh Tự, gắn liền với truyền thuyết về ấu chúa Đinh Toàn. Theo dân gian, đây là nơi Đinh Toàn cất tiếng khóc chào đời, do đó người dân địa phương gọi chùa là “chùa Bà Đẻ.” Với địa thế nằm trên dãy núi đá vôi phía tây xã Ninh Hòa, chùa và động Hoa Sơn có cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ, mang giá trị lịch sử và tâm linh sâu sắc.
Lịch sử và nhân vật
Di tích chùa và động Hoa Sơn gắn liền với nhiều sự kiện lịch sử quan trọng của dân tộc. Theo truyền thuyết, đây là nơi trú ẩn và nuôi dưỡng ấu chúa Đinh Toàn trong giai đoạn bất ổn sau khi Đinh Tiên Hoàng bị sát hại. Dưới triều đại nhà Lý và nhà Trần, chùa tiếp tục được tu sửa và trở thành một trung tâm Phật giáo quan trọng. Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, nơi đây từng là căn cứ hoạt động cách mạng của đồng chí Đỗ Mười và một số lãnh đạo cách mạng. Như vậy, di tích không chỉ có giá trị tôn giáo mà còn là chứng tích của nhiều thời kỳ lịch sử quan trọng.
Kiến trúc cảnh quan
Chùa và động Hoa Sơn nằm trên sườn núi cao khoảng 250m, với hệ thống bậc đá gồm 120 bậc dẫn lên cửa động. Cửa động rộng khoảng 20m, trần động cao tương đương, tạo thành một không gian thoáng đãng. Động Hoa Sơn kéo dài hơn 100m, chia thành ba khu vực chính: phía ngoài là nơi thờ Phật, phía sau là hang Hậu, và cuối cùng là con đường xuyên núi dẫn lên trời. Hang Hậu có những bậc thềm đá tự nhiên, từ cửa hang có thể phóng tầm mắt ngắm nhìn đồng ruộng xanh tươi và dãy Trường Yên hùng vĩ. Hệ thống gió xuyên núi giúp động luôn mát mẻ vào mùa hè và ấm áp vào mùa đông. Xung quanh động là hệ sinh thái phong phú với nhiều cây cổ thụ tỏa bóng mát. Các vách đá trong động được thiên nhiên tạo thành những hình thù độc đáo như đám mây ngũ sắc, rồng bay, phượng múa, hổ phục, voi quần. Đặc biệt, gần cửa hang Hậu có một khối đá mang hình dáng ông Bụt hiền từ, mang đến vẻ đẹp thanh tịnh và linh thiêng cho chốn thiền môn.
Hiện vật
Trong chùa có nhiều pho tượng Phật được tạc bằng đá, mang phong cách nghệ thuật điêu khắc thời Lê – Nguyễn. Đáng chú ý, tại khu vực động thờ Phật, có hai pho tượng bằng đá khắc họa chân dung ông Nguyễn Hữu Non và vợ là bà Lê Thị Sánh – những người có công trùng tu chùa. Các pho tượng mang nét chạm khắc tả thực, thể hiện kỹ thuật điêu luyện của nghệ nhân xưa. Ngoài ra, trong chùa còn lưu giữ một số bức đại tự, hoành phi, câu đối phản ánh tư tưởng Phật giáo và lịch sử của di tích.
Sự kiện và lễ hội
Chùa và động Hoa Sơn là trung tâm sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng quan trọng của nhân dân trong vùng. Hàng năm, vào ngày mồng 8 tháng Giêng, chùa tổ chức lễ hội đầu xuân thu hút đông đảo Phật tử và du khách thập phương. Trong lễ hội có các nghi thức cúng tế truyền thống, lễ cầu an, và các hoạt động văn hóa dân gian như hát chầu văn, múa rối nước. Ngoài ra, vào dịp rằm tháng Bảy, chùa tổ chức lễ Vu Lan nhằm tri ân công đức cha mẹ, thu hút đông đảo người dân đến dâng hương và tham gia các hoạt động thiện nguyện.
Xếp hạng
Với những giá trị lịch sử, văn hóa và kiến trúc đặc sắc, chùa và động Hoa Sơn đã được Bộ Văn hóa – Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia vào năm 1998. Đây là sự ghi nhận quan trọng đối với một di tích có bề dày lịch sử, gắn liền với nhiều triều đại phong kiến Việt Nam, đồng thời là địa điểm du lịch tâm linh thu hút du khách trong và ngoài nước.
Tài liệu tham khảo
UBND tỉnh Ninh Bình (2019), Chùa và Động Hoa Sơn. Truy cập ngày 14/03/2025 https://vhtt.ninhbinh.gov.vn/vi/di-san-van-hoa/chua-va-dong-hoa-son-138.html
