Tên gọi và vị trí địa lý
Chùa Xuân Lũng tên chữ là Phổ Quang tự, tọa lạc trên một gò đất thuộc xóm Chùa, xã Xuân Lũng, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ, cách thành phố Hà Nội khoảng 100km về phía Tây. Đây là ngôi chùa cổ thuộc hệ phái Bắc Tông có giá trị lịch sử và văn hóa lâu đời, là điểm đến tâm linh quan trọng của người dân địa phương.
Lịch sử và nhân vật
Chùa Xuân Lũng là một di tích lịch sử lâu đời, được khởi dựng vào thời Trần, trải qua thời gian lịch sử, ngôi chùa đã bị xuống cấp và đã trải qua nhiều lần trùng tu, những năm đại trùng tu lớn vào năm 1626 và 1629.
Thưở ban đầu, ngôi chùa tọa lạc trên núi chùa ở làng, sau đó vào thế kỷ XV, một thiện nam tên Ngô Tiến Đức đã cung tiến mảnh đất để chùa di dời về vị trí hiện nay.
Chùa Xuân Lũng là di tích bảo tồn được những giá trị kiến trúc đặc sắc của thời Trần, đồng thời là nơi lưu giữ nhiều cổ vật quý giá, trong đó có bàn thờ Phật bằng đá, được công nhận là bảo vật quốc gia.
Trải qua thời gian, kiến trúc chùa bị hư hỏng nặng, các công trình như gác chuông được tu bổ vào năm 2016, và cổng chùa được xây dựng vào năm 2019.
Năm 2021, lễ động thổ trùng tu di tích diễn ra, với kế hoạch cải tạo Tam Bảo và Nhà Bia, nhằm bảo tồn di sản văn hóa này cho các thế hệ mai sau.
Tuy nhiên, vào tháng 10 năm 2024, chùa Xuân Lũng xảy ra vụ hoả hoạn lớn, khiến kiến trúc và các di vật cổ tại chùa bị thiệt hại nặng nề. Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ chỉ đạo cơ quan chức năng phối hợp với chính quyền địa phương khẩn trương kiểm tra thực tế tại di tích, có ngay biện pháp bảo vệ bảo vật quốc gia Bàn thờ Phật bằng đá, đồng thời đánh giá mức độ thiệt hại và đề xuất phương án xử lý.
Kiến trúc cảnh quan
Trước khi xảy ra hoả hoạn, chùa Xuân Lũng có một mặt bằng tổng thể kiến trúc uy nghi, bao gồm Tam quan, Nhà Bia và Tam Bảo, được bố trí hài hòa. Không gian của chùa được bao quanh bởi cây cối tươi tốt, tạo nên một khung cảnh thanh tịnh, an yên, phù hợp với không khí tôn nghiêm của một di tích lịch sử cấp quốc gia.
Tam Quan
Xưa kia, Tam quan – Gác chuông chùa Xuân Lũng là một trong số ít những Tam quan – Gác chuông còn bảo lưu được kiến trúc cổ trên địa bàn tỉnh Phú Thọ, với hệ mái chồng diêm hai tầng tám mái, bờ nóc đắp hình Long cuốn thủy. Thượng lương khắc hàng chữ Hán: “Hoàng triệu Minh Mạng nhị thập niên” (tức Minh Mạng năm thứ 12 – năm 1839), các đầu được chạm khắc hình hoa sen.
Ngày nay cổng Tam Quan được xây dựng lại vào năm 2019 với thiết kế ba lối vào, trong đó cửa chính có hai tầng mái, còn hai cửa phụ thấp hơn và chỉ có một tầng mái. Trên mái cửa chính lợp ngói mũi hài, bờ nóc gắn gắn lưỡng long chầu nhật.
Hai bên cột trụ ở cửa chính là hai câu đối bằng chữ Quốc ngữ:
Xuân Lũng Mây Tử Che Chở Khắp
Phổ Quang Mưa Pháp Thấm Nhuẫn Chưng
Phía trên cổng khắc dòng chữ “Chùa Phổ Quang”. Cổng chùa được nối liền với dãy tường bao quanh khuôn viên, và ở hai bên cổng, cổng đắp hai tượng Môn Thần (Thần giữ cửa).
Gác Chuông
Qua cổng Tam Quan là tới vị trí Gác Chuông bằng gỗ với lối kiến trúc hai tầng tám mái, kiến trúc này được xây mới do gác chuông cũ đã bị xuống cấp. Diện tích gác chuông có hình vuông lớn, ở bốn góc là bốn cột đá làm trụ, bên trong là hệ thống cột gỗ tròn lớn, ở giữa nhà là một cầu thang gỗ dẫn lên tầng hai. Tầng hai có diện tích nhỏ hơn, khung mái với lối kiến trúc chồng rường, tại thanh ngang có treo một quả chuông đồng “Phổ Quang tự chung” và khánh đồng đều có niên đại đúc năm Minh Mạng nhị thập niên – năm 1839, đây là hai di vật cổ còn được lưu giữ lại tại chùa.
Mái Gác Chuông lợp ngói mũi hài, các góc đầu đao uốn cong hình vân mây.
Tam Bảo
Nằm ở phía tay phải Gác Chuông là một khoảng sân gạch, đây là khoảng sân chầu trước toà Tam Bảo, ở sân là hai cây đại lâu năm được trồng ở hai bên. Ở tay trái Tam Bảo là một nhà bia, được xây dựng từ bốn cột đá vuông lớn, có mái che và bốn mặt đều để thoáng. Bên trong là một tấm bia đá được đặt trên lưng rùa. Mặt bia được khắc các dòng chữ Hán, đây là tấm bia cổ còn lưu giữ được cho tới hiện nay.
Tam Bảo có năm gian, xây dựng theo kiểu kiến trúc chữ Công (工), bao gồm Tiền Đường, Thiêu Hương và Hậu Cung, hệ thống cột ở hiên chịu lực chính cho phần mái và cả năm gian đều làm cửa gỗ bức bàn.
Tam Bảo có kết cấu gỗ với các bộ vì nóc làm theo kiểu “Thượng giá chiêng, chồng rường – hạ kẻ”. Các gian thờ được trang trí cửa võng sơn thếp vàng, bên trên đặt tượng thờ và những đồ thờ cúng, xung quanh đều được treo các bộ hoành phi, câu đối.
Nổi bật tại Tam Bảo là bệ đá hoa sen, tác phẩm nghệ thuật thời Lý – Trần, có niên đại năm 1388, được ghép từ các phiến đá xanh. Bệ có 5 tầng với hoa văn chạm khắc rồng, động vật, và các biểu tượng Phật giáo. Tầng trên cùng chạm cánh sen, tầng dưới khắc hình rồng, hươu, và các họa tiết khác như sư tử, hoa cúc, cá hóa rồng. Tầng cuối tạo chân bệ với hoa cúc và mây cụm. Tác phẩm thể hiện nghệ thuật đặc trưng thời Trần.
Ngoài các khu thờ chính, hiện nay chùa Xuân Lũng còn cho xây dựng thêm nhiều công trình phụ trợ khác, để phục vụ công việc và nhu cầu tín ngưỡng của nhân dân.
Hiện vật
Chùa Xuân Lũng hiện lưu giữ được hơn 30 pho tượng chất liệu gỗ và thổ, được bài trí trên bệ xây. Trên gác chuông treo quả chuông đồng “Phổ Quang tự chung” và khánh đồng đều có niên đại đúc năm Minh Mạng nhị thập niên – năm 1839.
Đặc biệt là bệ đá hoa sen – một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, mang đậm phong cách nghệ thuật thời Lý – Trần với niên đại tạo tác “Xương Phù thập niên – Tức Xương Phù năm thứ 10 – năm 1386, triều vua Trần Phế Đế”. Bệ đá chùa Xuân Lũng được công nhận là Bảo vật Quốc gia. để tôn trí ba pho tượng Tam Thế ở chính điện.
Theo cuốn Kỷ yếu Di tích lịch sử văn hóa Lễ hội truyền thống tiêu biểu huyện Lâm Thao năm 2019 có viết: “Bệ đá hoa sen cấu tạo hình chữ nhật, kích thước: Cao 1,05m, rộng 1,25m, dài 3,30m, được kiến tạo bằng các phiến đá xanh ghép lại với nhau hết sức hoàn hảo, đỡ bộ tượng Tam thế. Bệ đá hoa sen gồm 5 tầng, điêu khắc trang trí ba mặt, mặt sau chỉ chạm cánh sen tầng trên cùng. Các hoa văn trang trí theo đề tài: Rồng và động vật, đều được thể hiện trong các ô hình chữ nhật. Tầng trên cùng được tạo bằng 9 phiến đá, bốn bề chạm khắc cánh sen với 3 lớp cánh, trong cánh sen ở hai lớp dưới có diềm khắc chìm với những chấm tròn nhỏ tượng trưng cho 4 phương 8 hướng của đạo Phật; phần giữa bệ hơi trũng tạo cho cả bệ đá hình dáng như con thuyền cổ với hai đầu hơi cong. Tầng thứ hai gồm 10 phiến đá ghép được trang trí cánh sen cách điệu xung quanh với 2 lớp cánh. Tầng thứ ba gồm 10 phiến đá ghép, mặt trái chạm hình con hươu dáng đi thư thả, đầu ngoảnh lại, miệng cặp cành hoa hải đường to, phủ khắp thân hươu. Mặt trước bệ chia 5 ô to, nhỏ: Ô 1 và ô 5 chạm trang trí rồng đề tài “Độc Long” với đặc trưng rồng thời Trần; ô 2 khắc niên đại (niên hiệu Xương Phù thứ 10 – năm 1388, Đinh Mão) và tên người công đức bệ đá bằng chữ Hán (điền chủ tiểu học chi hầu Nguyễn Chiêu…); ô 3 ở trung tâm bệ đá, tất cả ô này được thể hiện trong hình lá đề cách điệu và chạm khắc 5 tia mặt trời chính giữa, hai bên là bông hoa sen và nụ sen…; ô 4 khắc chữ Hán tên người cùng cung tiến bệ đá tòa Tam bảo vào chùa (Sử đài điền ngự thư hà chính thư tên là Nguyễn Nạp), mặt trái khắc cành hoa; bốn góc bệ ở tầng này chạm 4 hình Linh điểu trên trán khắc chữ “Vương”, vững chãi đỡ tòa sen. Tầng thứ tư cấu tạo 13 phiến đá, có 8 ô chạm trang trí các họa tiết: Sư tử vờn hoa hải đường; hoa cúc sống động; đặc biệt là hình tượng con rồng với đặc điểm độc đáo của nghệ thuật thời Trần với đề tài “Cá hóa rồng”. Tầng thứ năm được cấu tạo thành chân bệ với 2 cấp: Cấp dưới gồm 13 phiến đá, cả 3 mặt đều chạm các hình hoa cúc chìm; cấp trên tạo dáng kiểu chân quỳ, bốn góc bệ chạm hình mây cụm. Bệ đá hoa sen chùa Xuân Lũng là tác phẩm điêu khắc có giá trị nghệ thuật đặc sắc,hiếm hoi còn lại của thời Trần, một thời đại hào hùng trong lịch sử dân tộc với hào khí Đông A lần chiến thắng quân xâm lược Nguyên Mông.”
Tuy nhiên, tư liệu này đang có chút nhầm lẫn về thời gian, niên hiệu Xương Phù thứ 10 phải là năm (1386).
Sự kiện và lễ hội
Chùa Xuân Lũng có bốn ngày lễ chính vào dịp Rằm tháng Giêng, ngày 8 tháng 4 (lễ tắm Phật), ngày rằm tháng 7 và ngày 8/12 Âm lịch.
Xếp hạng
Quyết định số 92-VHTT/QĐ ngày 10/7/1980 của Bộ Văn hóa – Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng chùa Xuân Lũng là di tích cấp Quốc gia năm 1980.
Tham khảo
- Kỷ yếu Di tích lịch sử văn hóa Lễ hội truyền thống tiêu biểu huyện Lâm Thao năm 2019
- Cổng Thông tin điện tử huyện Lâm Thao.
- Võ Văn Tường (2008), 500 Danh Lam Việt Nam, Nxb Thông Tấn
- Nghệ thuật trang trí ở Bắc Kỳ, Nxb Khoa học xã hội (2021)
