Tên gọi và vị trí địa lý
Đền An Biên tọa lạc bên sườn núi Vẻn, thôn An Biên, xã Thuỷ An, thành phố Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh. Xa xưa, đền có tên gọi là đền Suối bởi bên trái đền có dòng suối nhỏ. Phía trước đền là dòng sông Đạm Thuỷ, xa xa có núi Công làm án, bên phải và bên trái đều có núi chầu về.
Lịch sử và nhân vật
Theo thần phả còn lưu truyền tại đền An Biên, đền thờ nữ tướng Lê Chân – người đã lãnh đạo nhân dân chống lại giặc Hán trong cuộc kháng chiến chống ách đô hộ phương Bắc dưới thời Hai Bà Trưng. Khi bà qua đời, nhân dân ghi nhớ công lao to lớn của bà đã xây dựng ngôi đền ngay trên quê hương để tưởng nhớ bà.
Nữ tướng Lê Chân sinh ngày 8 tháng 2 năm 18. Theo bản thần tích còn được lưu giữ tại đền Nghè (thuộc quận Lê Chân ngày nay) bà là con gái của ông Lê Đạo và Trần Thị Châu, quê ở An Biền, huyện Đông Triều, phủ Kinh Môn, xứ Hải Dương (nay là xã An Thủy, huyện Đông triều, tỉnh Quảng Ninh). Hai ông bà sống với nhau đã 40 tuổi mà vẫn chưa có con nên đã lên núi Yên Tử cầu Phật cho một đứa con. Một hôm, bà ra đồng thấy một bàn chân to nên ướm thử, về sau bỗng nhiên có thai, sau đó hạ sinh một bé gái, nghĩ đến bàn chân đã ướm trước đó nên ông bà đã đặt tên là “Chân”. Bà sinh ra và lớn lên khi đất nước bị phong kiến phương Bắc đô hộ, cuộc sống của nhân dân lầm than cơ cực, Lê Chân vô cùng căm thù quân giặc. Lớn lên lại bị tướng giặc ép làm tì thiếp nhưng cha mẹ nàng không chịu nên đã bị chúng tìm cách giết hại.
Chứng kiến cảnh quê hương lầm than, gia đình tan nát, Lê Chân đã nuôi ý chí quyết tâm tìm cách đền nợ nước, trả thù nhà. Bà đã rời xa quê hương đến một vùng đất có sông ngòi chằng chịt, đất đai màu mỡ, lau sậy um tùm, địa thế hiểm trở rất thuận tiện cho việc lập căn cứ chống giặc thuộc vùng đất An Dương (Hải Phòng ngày nay) và quyết định ở đó xây dựng trang ấp mới. Bà cho người về quê đón gia quyến, người thân tới để cùng nhau lập làng, xây dựng lực lượng. Sau ba năm khai hoang lấn biển, bà đã lập được làng và sau mười năm vừa tích luỹ lương thảo vừa luyện tập nghĩa binh, liên kết thu nạp hào kiệt trong vùng, bà đã xây dựng được một đội quân tinh thông võ nghệ. Mùa xuân năm 40, khi Hai Bà Trưng phất cờ khởi nghĩa, đội quân của Lê Chân lập tức trở thành cánh quân chủ lực của Hai Bà Trưng ở vùng Đông Bắc.
Từ Hải Phòng, Lê Chân đã chỉ huy nghĩa quân đánh lên phía Bắc tụ nghĩa cùng nghĩa quân của Hai Bà Trưng, đội quân của bà đã chiến thắng lớn. Một trong những trận đánh tiêu biểu của đội quân do Lê Chân lãnh đạo là trận đánh trên đất Kinh Bắc (Thuận Thành, Bắc Ninh ngày nay). Trận đánh diễn ra bất ngờ làm quân giặc không kịp trở tay, xác giặc ngổn ngang.
Trước sức mạnh của nghĩa quân, bọn quan quân đô hộ hốt hoảng chạy như ong vỡ tổ. Thái thú Tô Định vứt cả ấn tín, cạo râu, giả dạng thường dân chạy trốn về nước. Sáu mươi lăm thành trì được giải phóng, đất nước được độc lập. Sau chiến thắng, nữ tướng Lê Chân được Trưng Trắc tấn phong là Thánh Chân Công chúa, đứng sau vị trí của Trưng Nhị và đảm nhận trọng trách “Trưởng quản binh quyền” thống lĩnh toàn bộ quân đội, kiêm trấn thủ vùng ven biển.
Với trọng trách được giao, bà đã dốc lòng chăm lo củng cố xây dựng lực lượng, tuyển thêm dân binh, mở lò tập võ, mở sới vật để tập luyện quân sĩ, chăm lo đời sống nhân dân, khuyến khích nghề nông. Bà luôn lấy đức để an dân, cố kết được mối đoàn kết trong dân nên được nhân dân yêu mến kính trọng. Nhân dân hăng hái lao động sản xuất, đất nước no ấm thanh bình. Bà thực sự trở thành một nhà quân sự đầu tiên đã khéo léo kết hợp giữa sản xuất và chiến đấu tạo nên sức mạnh toàn dân đánh giặc ngay từ buổi đầu công nguyên và trong tiến trình lịch sử dân tộc.
Tuy nhiên, nền hòa bình nhanh chóng chấm dứt khi năm 42, vua Quang Vũ nhà Hán đã sai Mã Viện làm Phục Ba tướng quân chỉ huy đại binh sang đánh nước ta. Bà Lê Chân cùng với Hai Bà Trưng và nhiều nữ tướng khác đã tham gia những trận đánh ác liệt ở vùng hồ Lãng Bạc (Bắc Ninh) ngày nay, trận đánh phá vây ở Cẩm Khê (ngày nay có thể là vùng thung lũng Suối Vàng ở chân núi Vua Bà, trong dãy Ba Vì – Hà Nội). Nhưng do giặc quá mạnh, quân Hai Bà Trưng chống cự không nổi. Để giữ khí tiết, Hai Bà đã trầm mình xuống sông Hát tự vẫn. Lê Chân đem quân về lập căn cứ địa ở Lạt Sơn (nay thuộc huyện Kim Bảng, Hà Nam) nhằm khôi phục cơ đồ. Căn cứ vừa hình thành chưa được bao lâu thì Mã Viện đem lực lượng lớn tới tấn công, nghĩa quân chống trả quyết liệt nhưng không bảo toàn được lực lượng. Cuối cùng, Lê Chân đã lên núi Giát Dâu gieo mình tự vẫn quyết không sa vào tay giặc. Năm ấy bà vừa 23 tuổi. Các vua đời sau có chiếu phong bà là Thượng đẳng Phúc thần công chúa.
Mặc dù thắng lợi của cuộc kháng chiến chỉ kéo dài trong ba năm nhưng ý nghĩa và tiếng vang của thắng lợi đó đã trải dài suốt chiều dài lịch sử dân tộc. Nó là mốc son đánh dấu ý chí bất khuất và nghị lực phi thường của nhân dân ta, cũng là dấu mốc đánh dấu sức mạnh của phụ nữ Việt Nam trong công cuộc đấu tranh dựng nước và giữ nước.
Từ dũng tướng đánh giặc, nữ tướng Lê Chân trở thành Thánh Mẫu trong cảm quan tín ngưỡng dân gian, là hiện tượng văn hóa đặc biệt. Khi Lê Chân qua đời, đền thờ Bà được lập ở nhiều nơi của các tỉnh như Quảng Ninh, Hà Nam, Hải Phòng, Hà Nội,…
Kiến trúc cảnh quan
Ngôi đền xa xưa gồm ba gian Bái Đường và một gian Hậu Cung, mái kết cấu kiểu chồng diêm, sân đền lát đá ráp. Đền An Biên đã qua nhiều lần trùng tu nhưng vẫn phảng phất dấu ấn của kiến trúc thời Lê. Năm 1993, đền được nhân dân địa phương tôn tạo lại trên nền đền cũ. Năm 2018, nhân kỷ niệm ngày thắng trận của nữ tướng Lê Chân (15/8 âm lịch), thành phố Đông Triều đã tổ chức lễ động thổ, khởi công hạng mục Đền Chính. Sau gần 3 năm triển khai thi công tu bổ và tôn tạo di tích, đầu năm 2021 đã hoàn thành gồm các công trình: Đền Chính, Nghi Môn và sân đền.
Năm 2002, trong khuôn viên đền đã xây dựng thêm tượng đài nữ tướng Lê Chân, vừa thể hiện được nét dịu dàng, duyên dáng của người phụ nữ Việt Nam, vừa thể hiện được sự dũng mãnh, oai phong của một vị tướng khi xung trận…
Sự kiện và lễ hội
Hằng năm, đền An Biên có ba ngày lễ lớn là: ngày 8/2 (Âm lịch) ngày sinh của nữ tướng Lê Chân, ngày 15/8 (Âm lịch) ngày thắng trận và ngày 25 tháng Chạp ngày mất của bà.
Lễ hội mùng 8/2 đã diễn ra nhiều hoạt động có ý nghĩa như lễ rước chủ thần đền, nghi lễ cầu Quốc thái dân an, dâng hương tưởng niệm của các đoàn đại biểu, nhân dân địa phương và du khách gần xa. Cùng với đó là phần hội với các hoạt động văn hóa, văn nghệ, các trò chơi dân gian do nhân dân trong xã tổ chức. Xa xưa, trong lễ hội còn có phần diễn lại cuộc hành binh, đánh trận của nữ tướng.
Lễ hội được tổ chức nhằm tưởng nhớ, tri ân công đức của nữ tướng Lê Chân đối với sự nghiệp đấu tranh chống giặc ngoại xâm, giải phóng dân tộc đồng thời khơi dậy niềm tự hào dân tộc, niềm tự hào của nhân dân ta. Đây cũng là dịp nhằm bảo tồn, phát huy và tôn vinh những giá trị lịch sử, văn hóa truyền thống của di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia đền An Biên, đáp ứng nhu cầu tâm linh, tín ngưỡng, sinh hoạt lễ hội truyền thống, du xuân của nhân dân địa phương và đông đảo du khách thập phương.
Xếp hạng
Năm 2006, đền An Biên đã được xếp hạng là di tích lịch sử văn hoá cấp tỉnh và năm 2017, được xếp hạng Di tích lịch sử quốc gia.
Tham khảo
- Nguyễn Xuân “Đền An Biên và nữ tướng Lê Chân”, báo Quảng Ninh điện tử, ngày 27/2/2022.
- “Đền An Biên – Thờ nữ tướng Lê Chân”, Cổng thông tin điện tử TP Đông Triều.
- “Khai mạc lễ hội An Biên”, Cổng thông tin điện tử TP Đông Triều, ngày 27/2/2023.
