Tên gọi và vị trí địa lý
Đền Thánh Mẫu, một di tích lịch sử văn hóa đã được xếp hạng, thờ Hoàng hậu Đinh Thị Tỉnh, hiệu Trinh Minh Hoàng hậu, của triều đại nhà Đinh. Bên cạnh đền thờ Hoàng hậu, làng Phù còn có đền thờ bốn người anh trai của bà ở thôn Bắc, cả hai ngôi đền này đều trở thành những di tích quan trọng, thờ cúng các vị thành hoàng làng của thôn Trung, xưa thuộc xã Phù Lưu, thường gọi là làng Phù. Đây là vùng đất của huyện Cổ Lan thời nhà Trần, sau được đổi thành Tây Quan, và đến thế kỷ XIX, đổi thành Đông Quan, hiện nay là huyện Đông Hưng, tỉnh Thái Bình.
Lịch sử và nhân vật
Theo truyền ngôn, đền “Quốc Mẫu Từ” được cho là nơi an táng di hài của Tỉnh Nương Hoàng hậu. Thần tích có niên đại Vĩnh Hựu ngũ niên (1739) lưu giữ tại đền ghi rõ: Thánh Mẫu là Đinh Thị Tỉnh, con gái của Đinh Công Đoan và bà Đỗ Thị Lan Hoa. Dựa vào thần tích còn lưu tại đền, Đinh Tỉnh Nương sinh ra và lớn lên tại xã Phù Lưu, huyện Tây Lan (hiện nay là thôn Trung, làng Phù Lưu, xã Đông Sơn, huyện Đông Hưng). Tướng công Đinh Công Đoan vốn là thuộc tướng của triều Ngô Vương Quyền (năm 938), nhưng khi nhà Ngô suy vi, ông đã ra phò giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân. Theo sử cũ, Đinh Công Đoan là người văn võ toàn tài, theo Ngô Vương Quyền lập nhiều công lao và được cử làm tri phủ Cổ Lan (Tây Quan).
Câu chuyện về việc sinh hạ người con gái sắc nước nghiêng thành khiến Đinh Tiên Hoàng quyết định lập làm Hoàng hậu Đinh Tỉnh Nương được ghi chép trong ngọc phả và thần tích của đền. “Một đêm phu nhân Đỗ Thị Lan Hoa nằm mộng thấy nhặt được chiếc gương vàng, sau giấc mộng ấy phu nhân có thai. Ngày 3 tháng Giêng năm Ất Mão (955) bỗng thấy hương thơm đầy nhà, khí thụy rực rỡ, phu nhân trở dạ sinh hạ một người con gái, long nhan mắt phượng, mặt như bích phấn. Lên 5 tuổi đã biết âm luật nhạc, văn tự chưa giáo hóa đã biết quy mô, quan phủ cho đi học 5 – 6 năm thì văn chương đã xuyến triệt, võ bị tinh thông, cưỡi ngựa bắn tên thế gian khó địch nổi. Thời gian ấy quan tri phủ Đinh Công Đoan và phu nhân bị ác phong cảm, cùng chết vào mồng 10 tháng 10. Năm anh em dâng biểu tâu vua, nhà vua cho 30 hốt vàng để làm lễ khâm liệm đưa về quê an táng”
Sau khi Ngô Vương Quyền qua đời, 12 sứ quân nổi loạn. Tại làng Phù Lưu, năm người con của Đinh Công Đoan nối tiếp cha chiêu tập binh mã, xây dựng lực lượng, dựng ba đồn lũy để chống lại các sứ quân. Sử cũ chép rằng: Tỉnh Nương cùng các anh trai tham gia lập đồn trại, chiêu dụ nhân tài đánh dẹp loạn. Một lần, khi thị sát vùng Kỳ Bố, Đinh Tiên Hoàng gặp Tỉnh Nương và bị quyến rũ bởi nhan sắc của nàng, nên lập làm Trinh Minh Hoàng hậu, giao cho nàng cai quản nội cung. Ngọc phả cũng ghi rằng: Cung Phi có thai và sinh cho Đinh Tiên Hoàng một Hoàng tử. Tuy nhiên, sau khi sinh được trăm ngày, Cung Phi không bệnh mà qua đời vào ngày 12 tháng 10. Vua Đinh Tiên Hoàng đã gia phong nàng là: “Cung nương như đậu Tỉnh Nương đại thần đoan trang Trinh thục cẩn tiết nhàn uyển Hoàng hậu”.
Kiến trúc cảnh quan
Đền Thánh Mẫu làng Phù Lưu là một công trình kiến trúc nghệ thuật điêu khắc gỗ, đã được trùng tu vào cuối thế kỷ XIX. Đền quay mặt hướng Đông Nam, bao gồm các công trình phụ trợ như tào xá, tắc môn, hoành mã, và giếng nước. Kiến trúc của đền có kiểu chữ Đinh, gồm 2 tòa với 7 gian và 5 gian tào xá.
Tòa đại bái gồm 5 gian, lợp ngói vảy rồng, với hệ thống cột đá vuông đứng trên chân tảng đá, đội đấu gỗ, đỡ bẩy hiên. Các cột đá được chạm khắc các họa tiết dây leo, hoa cúc và câu đối chữ Hán. Ngưỡng bao gỗ được chạm trổ tinh xảo. Thềm lát đá phiến, dật tam cấp, có cửa đại và hai cửa sổ. Tòa đại bái dài 9m, rộng 4m, cao 4m, với kiến trúc hồi văn năm đấu, lợp ngói mũi, và vì kèo kiểu chồng cốn đấu sen. Hệ thống đầu dư đỡ bẩy hiên bằng gỗ được chạm trổ công phu, với hình tượng con nghê đứng trên đầu, ghé vai đỡ bẩy, tạo nên những nét chạm uyển chuyển và đẹp mắt.
Trên diện tích ba khoảng phân chia đều của Y môn, chính giữa chạm nổi một con phượng trong tư thế sải cánh, đạp mây. Hai bên là hai con vật được cách điệu đầu rồng, thân là cành hoa lá. Trong hậu cung có hình tượng con rồng được thể hiện trên mảng cốn, cùng bức đại tự dài 2m, rộng 1m, khắc nổi ba chữ: “Quốc Mẫu từ”. Khám từ chứa ba cỗ ngai và ba bài vị thời Lê thế kỷ XVII, thờ vọng cha mẹ của “Mẫu” là Đinh Công Đoan và Đỗ Thị Lan Hoa, cùng ngai thờ Hoàng hậu Tỉnh Nương.
Theo truyền thuyết dân gian Hậu cung là nơi đặt mộ chí của Hoàng hậu Đinh triều Tỉnh Nương. Trong hậu cung đền còn lưu giữ các tượng gỗ thị nữ chầu, tượng Hoàng hậu ngự trên ngai và khám thờ được chạm trổ tinh xảo. Theo truyền thuyết dân gian, mộ chí của Hoàng hậu Đinh triều Tỉnh Nương được đặt trong hậu cung của ngôi đền. Các sắc phong thần và câu đối tại đền đều có nội dung tôn vinh Hoàng hậu Đinh triều, như “Phù Lưu xã, phụng sự Đinh triều hoàng hậu”. Các triều đại phong kiến sau này cũng có sắc phong cho bà với danh hiệu “Cung nương như đậu Tỉnh Nương Đại thần đoan trang Trinh thục cẩn tiết nhàn uyển Hoàng Thái hậu”.
Hiện vật
Trong hậu cung đền còn lưu giữ các tượng gỗ thị nữ chầu, tượng Hoàng hậu ngự trên ngai và khám thờ được chạm trổ tinh xảo. Các sắc phong thần thời Nguyễn và câu đối tại đền đều có nội dung tôn vinh Hoàng hậu Đinh triều, như “Phù Lưu xã, phụng sự Đinh triều hoàng hậu”. Ngôi “Quốc Mẫu từ” còn lưu giữ cuốn thần tích chữ Hán do Đông Các Đại học sĩ Nguyễn Bính soạn đã được sao chép vào năm 1739.
Sự kiện và lễ hội
Hằng năm, vào ngày sinh và ngày mất của Hoàng hậu Tỉnh Nương (Trinh Thục Hoàng hậu) triều Đinh, nhân dân trong làng, huyện và các vùng lân cận đều tổ chức lễ hội long trọng nhằm tưởng nhớ công lao của 5 anh em họ Đinh trong sự nghiệp dẹp loạn 12 sứ quân và thống nhất đất nước dưới thời vua Đinh Tiên Hoàng.
Tham khảo
-
Quang Viện, “Tỉnh nương Thánh Mẫu”, Báo Thái Bình điện tử, ngày 22/07/2019. https://baothaibinh.com.vn/tin-tuc/0/84342/tinh-nuong-thanh-mau
- Minh Thu, “Đền Thánh Mẫu, xã Đông Sơn, huyện Đông Hưng”, Trang thông tin điện tử du lịch Thái Bình, ngày 28/02/2023. https://dulichthaibinh.gov.vn/vi/detailnews/?t=den-thanh-mau-xa-dong-son-huyen-dong-hung&id=news_2317
