Tên gọi và vị trí địa lý
Đình Nội nằm tại xã Việt Lập, huyện Tân Yên, tỉnh Bắc Giang, là một trong những ngôi đình cổ có quy mô lớn và nổi tiếng của vùng. Được xây dựng trên một gò đất cao giữa làng Lý và làng Nội, đình do dân ba giáp: Tây, Mỹ, Trong của làng Nội dựng nên, từ đó có tên gọi Đình Nội. Sau khi hoàn thành, đình còn được đặt tên là “Tiên Đình”, với hai chữ này được đắp nổi trên đỉnh bờ nóc nhằm thể hiện sự tôn kính và tầm vóc của công trình.
Lịch sử và nhân vật
Theo các tư liệu Hán Nôm còn được bảo tồn trên các cột gỗ trong đình, đình Nội được khởi dựng vào năm Cảnh Hưng thứ 34 (1775) dưới triều vua Lê Hiển Tông. Ngôi đình được xây dựng nhằm tôn thờ Đức Thánh Cao Sơn và Quý Minh – hai vị tướng thời Hùng Vương có nhiều công lao trong việc chống giặc ngoại xâm, bảo vệ sự bình yên cho đất nước. Trải qua nhiều giai đoạn lịch sử, đình đã được trùng tu, tôn tạo để gìn giữ giá trị kiến trúc và tín ngưỡng.
Đặc biệt, vào cuối thế kỷ XIX, đình Nội đã có sự thay đổi quan trọng về mặt kiến trúc dưới sự tác động của Hoàng Hoa Thám – thủ lĩnh nghĩa quân Yên Thế. Theo truyền kể của các bậc cao niên, ban đầu đình quay theo hướng Tây Nam, mái đao của đình chỉ thẳng vào xóm Nội, điều này bị xem là điềm không may, có thể gây ảnh hưởng đến sự hòa thuận của dân làng. Trước tình trạng này, khi Hoàng Hoa Thám cầm quân chống Pháp và có mối quan hệ mật thiết với làng Nội, dân làng đã thỉnh cầu ông cho phép chỉnh lại hướng đình để hóa giải những điều không thuận lợi theo quan niệm phong thủy. Khi ấy, nghĩa quân Yên Thế thường xuyên qua lại đình Nội để hội họp cùng các bậc kỳ mục như Đốc Tuân (làng Lý), Chánh Hoạch (làng Nội) và Tống Lò (Văn Miếu). Với uy tín của mình, Hoàng Hoa Thám đã đứng ra điều chỉnh hướng đình về Đông Nam, phù hợp với quan niệm phong thủy và nguyện vọng của nhân dân địa phương.
Sau lần điều chỉnh này, đình Nội tiếp tục được mở rộng với việc xây dựng hai tòa tả vu, hữu vu và cổng nghi môn đồ sộ phía trước, tạo nên một tổng thể kiến trúc hài hòa, bề thế.
Kiến trúc cảnh quan
Trải qua những biến động của lịch sử, đình Nội hiện nay không còn giữ được nguyên trạng như thuở ban đầu. Một số hạng mục kiến trúc đã bị mất đi, bao gồm tòa dải vũ, cổng nghi môn, toàn bộ hệ thống sàn gỗ cùng nhiều hoành phi, câu đối có giá trị. Tuy nhiên, tổng thể kiến trúc của đình vẫn bảo tồn được những nét đặc trưng của một ngôi đình cổ truyền thống. Hiện nay, đình Nội có bố cục mặt bằng theo kiểu chữ “Nhất” với một tòa đại đình gồm năm gian hai chái. Phía trước đình là một dãy tả vu ba gian, tạo nên sự cân đối về mặt không gian. Bên trong đình, hệ thống kết cấu khung gỗ được liên kết vững chắc theo lối chồng rường, giá chiêng – một đặc trưng phổ biến trong kiến trúc đình làng Việt Nam. Ngoài ra, đình vẫn bảo lưu nhiều yếu tố kiến trúc truyền thống, thể hiện rõ nét qua các mảng hoa văn chạm khắc trên cấu kiện gỗ, được thực hiện bằng các kỹ thuật chạm nổi, chạm chìm và chạm kênh bong công phu, tỉ mỉ. Các đề tài trang trí vô cùng phong phú, tiêu biểu như tứ linh, tứ quý, chèo thuyền bắt cò, cò lả…, mang đậm phong cách nghệ thuật thời Lê – Nguyễn.
Theo các tư liệu lịch sử, khi quyết định khởi dựng đình Nội, dân làng đã chuẩn bị đầy đủ nguyên vật liệu, sau đó mời các tốp thợ mộc từ Bắc Ninh đến thực hiện công trình. Với tay nghề điêu luyện, các hiệp thợ đã dốc toàn bộ tài năng để tạo nên những tác phẩm chạm khắc gỗ có giá trị nghệ thuật cao, góp phần làm nên nét đặc sắc của đình Nội. Một trong những bức chạm tiêu biểu là “chèo thuyền bắt cò”, lấy cảm hứng từ điển tích “bạng duật tương trì, ngư ông đắc lợi”, khắc họa hình ảnh con cò và con trai giằng co nhau, trong khi một lão ngư dân ung dung chèo thuyền đến bắt cả hai. Tác phẩm này không chỉ phản ánh một câu chuyện dân gian mà còn hàm chứa triết lý sâu sắc về sự tranh đấu và cơ hội. Một bức chạm đặc biệt khác thể hiện hai quan viên ngồi uống rượu đối ẩm, phía sau mỗi người là hai võ sĩ cầm kiếm đứng sát bên, được dân gian gọi là “vừa đánh vừa đàm”. Tác phẩm này ngụ ý rằng trong mọi vấn đề, dù đối đầu hay bàn bạc, con người đều cần giữ sự bình tĩnh, cân nhắc thấu đáo để đạt được thành công. Ngoài ra, đình còn lưu giữ một số bức chạm mô tả cảnh các kỵ binh xung trận với tư thế uy nghi, mạnh mẽ, thể hiện tinh thần chiến đấu và khí thế của quân sĩ thời bấy giờ. Những tác phẩm điêu khắc này không chỉ là sản phẩm nghệ thuật mà còn là tư liệu quý giá, phản ánh bối cảnh xã hội đương thời, đồng thời gửi gắm những triết lý nhân sinh sâu sắc mà người nghệ nhân muốn truyền tải. Nhờ những giá trị ấy, đình Nội không chỉ là một công trình kiến trúc tâm linh mà còn là một kho tàng nghệ thuật dân gian độc đáo, góp phần bảo tồn di sản văn hóa truyền thống của dân tộc.
Nhằm bảo tồn di tích, đầu năm 2021, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Giang đã triển khai dự án tu bổ, tôn tạo đình với kinh phí 12 tỷ đồng từ nguồn đầu tư công. Các hạng mục trùng tu gồm: tiền đình, hậu cung trên nền kiến trúc gỗ nguyên bản. Lễ khánh thành được tổ chức vào ngày 31/1/2023, đúng dịp lễ hội truyền thống, đánh dấu bước phát triển mới trong công tác bảo tồn di sản văn hóa địa phương.
Hiện vật
Đình Nội hiện vẫn bảo lưu được nhiều hiện vật thờ tự có giá trị, phản ánh phong cách nghệ thuật đặc trưng của thời Lê (thế kỷ XVIII). Trải qua nhiều giai đoạn lịch sử với những lần trùng tu, tôn tạo, tuy một số hạng mục kiến trúc bị mai một, nhưng hệ thống đồ thờ trong đình vẫn được bảo quản tương đối nguyên vẹn. Hiện nay, đình Nội còn lưu giữ nhiều hiện vật quý như hai ngai thờ, một bộ kiệu rước, một bộ bát bửu gỗ, hai bát hương có niên đại từ thời Lê, hai quả thờ và một ống thư cùng bài vị. Những hiện vật này không chỉ mang giá trị tâm linh, phục vụ đời sống tín ngưỡng của nhân dân địa phương mà còn là minh chứng lịch sử quan trọng, phản ánh trình độ kỹ thuật chế tác đồ thờ tinh xảo của các nghệ nhân xưa. Mỗi hiện vật đều hàm chứa giá trị nghệ thuật và ý nghĩa văn hóa sâu sắc, thể hiện mối liên kết chặt chẽ giữa kiến trúc đình làng và tín ngưỡng thờ tự truyền thống. Việc bảo tồn và nghiên cứu hệ thống hiện vật này không chỉ góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc mà còn cung cấp những tư liệu quan trọng để tìm hiểu về phong tục thờ cúng, nghệ thuật chạm khắc gỗ, cũng như đời sống tinh thần của cư dân trong từng giai đoạn lịch sử.
Sự kiện và lễ hội
Hằng năm, vào ngày 10 và 11 tháng Giêng, lễ hội đình Nội được tổ chức với nhiều nghi thức trang trọng như tế lễ, rước sách, thi bày cỗ, hát ca trù, hát tuồng, hát chèo. Đặc biệt, hội có các trò chơi dân gian đặc sắc như cướp cầu, đánh đu, chọi gà, vật… thu hút đông đảo du khách. Dân gian vẫn truyền câu ca:
“Đình Nội có hội cướp cầu
Tháng Giêng mười một, đâu đâu cũng về”
Xếp hạng
Với giá trị tiêu biểu về lịch sử, văn hóa và kiến trúc, Đình Nội được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt theo Quyết định số 548/QĐ-TTg ngày 10/5/2012 của Thủ tướng Chính phủ, nằm trong cụm di tích “Những địa điểm khởi nghĩa Yên Thế”.
Tham khảo
- UBND huyện Tân Yên. (n.d.). Đình Nội, xã Việt Lập. Truy cập ngày 12/02/2025, từ https://tanyen.bacgiang.gov.vn/chi-tiet-tin-tuc/-/asset_publisher/Enp27vgshTez/content/-inh-noi-xa-viet-lap.
- Báo Bắc Giang. (2023). Khánh thành hạng mục tu bổ di tích đình Nội (Tân Yên) và khai hội Xuân Quý Mão 2023. Truy cập ngày 12/02/2025, từ https://baobacgiang.vn/bg/tan-yen/tin-tuc-su-kien/398716/khanh-thanh-hang-muc-tu-bo-di-tich-dinh-noi-tan-yen-va-khai-hoi-xuan-quy-mao-2023.html.
