Tên gọi và vị trí địa lý
Đình Phù Lão, thuộc xã Đào Mỹ, huyện Lạng Giang, tỉnh Bắc Giang, dù trải qua nhiều biến động lịch sử và trùng tu, vẫn bảo tồn được những nét kiến trúc nghệ thuật đặc trưng của đình cổ Việt Nam.
Lịch sử và nhân vật
Đình Phù Lão được xây dựng vào năm 1688, dưới triều đại vua Lê Chính Hoà (năm thứ 15), trên diện tích hơn 1.500m² ở đầu làng, hướng Đông Nam. Đình thờ Đức Cao Sơn – Quý Minh, hai danh tướng thời Hùng Vương, nổi bật vì công lao dẹp giặc và giữ nước. Các ngài được các địa phương ở khu vực Đông Bắc Bộ tôn thờ và được nhiều triều đại sắc phong thượng đẳng thần, xếp vào bậc Phúc thần, có nhiệm vụ bảo vệ dân lành. Bên cạnh đó, đình còn thờ Đào tướng công và Quý Thị phu nhân, người địa phương có công đức xây dựng đình, đồng thời cống hiến tài sản để hỗ trợ xây dựng công trình này.
Kiến trúc cảnh quan
Đình Phù Lão tọa lạc trên một khu đất cao ráo, thoáng mát, tại đầu làng, với mặt chính hướng về phía xóm làng. Đình được bao quanh bởi bóng mát của cây đa, phản chiếu xuống ao nước trong xanh. Trước cửa đình là một ao rộng hình nửa bầu dục, và sân đình rộng rãi, phẳng phiu. Nhà tiền tế mới được xây dựng gồm ba gian nhỏ, phía sau tiền tế có một bia đá bốn mặt, dựng vào năm Chính Hòa thứ 15 (1694), do tiến sĩ họ Hoàng soạn, ghi lại công lao đóng góp xây dựng đình của bà Đào Thị Hiền. Đình có bốn tàu mái cao, rộng, mái được lợp ngói mũi bài. Tòa đại đình có bảy gian, dài 23m và rộng 12m, với kết cấu gồm 8 vì kèo, 6 hàng cột, tổng cộng 48 cột. Các vì kèo được xây dựng theo lối chồng rường giá chiêng, kết hợp với kẻ moi ở bốn góc. Bốn cột giữa có các bức cốn chạy dài tạo thành bốn mảng trang trí lớn. Bốn mặt đình được lát ván và có cửa bức bàn bao quanh, các gian đều có sàn. Các cấu kiện gỗ như đầu dư, cốn, ván nong, kẻ, đấu trụ… đều được chạm khắc nhiều hình ảnh phản ánh các hoạt động sinh hoạt của làng xã.
Đình Phù Lão nổi bật không chỉ vì kích thước và vẻ bề thế mà còn nhờ vào những mảng điêu khắc gỗ đẹp và độc đáo. Ngôi đình này được thực hiện bởi bốn hiệp thợ, mỗi hiệp phụ trách một góc đao với một phong cách tạo dựng riêng. Dù có sự khác biệt trong cách thức thể hiện, các hiệp thợ đều hoàn thành công việc một cách tinh xảo, tạo ra những mảnh ghép hoàn hảo với nhau. Mỗi góc đao thể hiện các phong cách khác nhau: một hiệp tập trung vào việc tạo ra các khối tròn, một hiệp khác chuyên gia tỉa tót các mảng chạm khắc chi tiết, còn một hiệp duy trì nét thô ráp nhưng đầy quyến rũ. Các bức chạm khắc trên hoành phi, cây cột và thượng lương không chỉ đẹp mà còn mang những ý nghĩa sâu sắc, như phê phán quyền lực phong kiến, thể hiện sinh thực khí (cảnh đôi trai gái cưỡi trên râu rồng), ca ngợi vẻ đẹp tạo hoá hoặc thậm chí khôi hài với hình ảnh Tễu ngô nghê, tượng trưng cho sự suy vong của nền đạo đức phong kiến. Các chi tiết điêu khắc tinh xảo ở câu đầu, thượng lương, đầu kẻ và chân bảy phản ánh sự nghiệp công quả và dòng chảy lịch sử, đều được xác định bởi nhân dân, với những giá trị mà họ coi trọng.
Đình Phù Lão, qua thời gian, vẫn giữ được những nét đặc sắc trong kiến trúc và điêu khắc, đặc biệt là ở các mảng trang trí trên các bẩy. Bẩy ở gian giữa không chỉ chạm khắc hình rồng mà còn khắc nhiều cảnh sinh hoạt dân gian phong phú, trong đó có những cảnh chưa thể lý giải hoàn toàn. Các cảnh múa hát, biểu diễn xiếc, người cưỡi rồng hay múa võ đều được thể hiện sinh động. Đặc biệt, trên ván ở đầu bẩy, có hình thiếu nữ không có xiêm y, tóc dài uốn từ sau lên trước, cảnh trai gái tỏ tình âu yếm, cùng hình ảnh ổ rồng với rồng mẹ và các con thể hiện sinh động và chân thực. Những mảng chạm khắc này góp phần tạo nên vẻ đẹp riêng biệt cho đình Phù Lão, cũng như giá trị đặc biệt của di tích.
Trải qua hơn ba thế kỷ, đình Phù Lão vẫn giữ được những đặc trưng cơ bản của kiến trúc và nghệ thuật đình cổ Việt, với các mảng trạm trổ sống động và đầy ý nghĩa. Là một công trình kiến trúc tiêu biểu, đình Phù Lão không chỉ nổi bật ở tỉnh Bắc Giang mà còn là một di tích hiếm có trong các ngôi đình truyền thống miền Bắc Việt Nam.
Sự kiện và lễ hội
Lễ hội đình Phù Lão diễn ra vào các ngày 14 và 15 tháng 3 Âm lịch, sau mỗi dịp giỗ Tổ, để tôn vinh các danh tướng thời Hùng Vương. Đây là dịp lễ hội quan trọng của xã Đào Mỹ và các thôn Tây Lò, Đông Thắm, Núi Dứa, nơi có di tích đình Phù Lão. Lễ hội không chỉ là dịp để nhân dân địa phương tham gia các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao, mà còn là thời gian để thể hiện tín ngưỡng tôn giáo, cầu mong cho một năm mới làm ăn phát đạt và con em đi xa có dịp trở về quê hương trước khi mùa xuân kết thúc. Đồng thời, lễ hội cũng là cơ hội để những người thành đạt trong vùng bày tỏ lòng biết ơn với các bậc tiền nhân, thưa với tổ tiên về sự độ trì của các ngài trên con đường sự nghiệp, và đóng góp vào công cuộc bảo tồn, gìn giữ di tích. Lễ hội đình Phù Lão đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người dân địa phương mỗi dịp tiễn xuân đón hạ.
Tham khảo
Nguyễn Văn Tú (2016), “Đình Phù Lão”. Cổng thông tin điện tử Tạp chí Thế giới Di sản. Truy cập tại: https://thegioidisan.vn/vi/dinh-phu-lao.html
