Đình Sen Hồ (Việt Yên, Bắc Giang)

Tên gọi và vị trí địa lý

Đình Sen Hồ, một di tích kiến trúc tiêu biểu của Kinh Bắc xưa, nay thuộc thị trấn Nếnh, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang. Được xây dựng trên thế đất phong thủy thuận lợi, đình hướng Tây Nam, trước mặt có ao làng rộng lớn. Sự hài hòa giữa sơn thủy và kiến trúc truyền thống tạo nên vẻ uy nghi, cổ kính, đồng thời phản ánh tư duy phong thủy và không gian tín ngưỡng của cư dân địa phương.

Lịch sử và nhân vật

Vùng Việt Yên xưa từng có một ngôi làng cổ mang tên Sen Hồ, còn gọi là Liên Hồ, thuộc tổng Mật Ninh, huyện Yên Dũng, phủ Bắc Hà, trấn Kinh Bắc. Hiện nay, làng Sen Hồ thuộc thị trấn Nếnh, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang. Địa phương này nổi tiếng với di tích đình Sen Hồ, một công trình kiến trúc và nghệ thuật tiêu biểu được xây dựng vào thời Lê (thế kỷ XVII – XVIII). Đình nằm cách trung tâm thành phố Bắc Giang khoảng 12 km về phía Tây Nam.

Ban đầu, đình Sen Hồ được dựng vào thời hậu Lê tại khu vực ngõ Nếnh Trần với tên gọi Vọng Trần đình. Công trình này được xây dựng nhờ sự công đức của Tả đô đốc, Hán quận công Thân Công Tài (1620 – 1683), người làng Như Thiết, xã Hồng Thái. Ông đã hiến gỗ để xây đình và đóng góp tiền, ruộng đất để lập nghè Nếnh, nơi ông được bảy xã tôn thờ làm hậu Thần từ năm Đức Nguyên thứ nhất (1674). Dựa trên các tư liệu lịch sử, có thể xác định đình Sen Hồ được xây dựng vào khoảng thời gian gần hoặc sau năm 1674. Đến năm Bính Thân, niên hiệu Vĩnh Thịnh thứ 12 (1716), đình Vọng Trần được di dời về trung tâm làng, thuộc khu vực xóm Thày ngày nay, và đổi tên thành Vọng Liên đình.

Kiến trúc cảnh quan

Kiến trúc tổng thể

Trải qua nhiều biến động lịch sử, đình Sen Hồ đã trải qua nhiều đợt trùng tu, đáng chú ý nhất là đợt đại trùng tu dưới triều Nguyễn. Dựa trên kết cấu kiến trúc và các mảng chạm khắc còn lưu giữ, có thể xác định rằng công trình này đã được tu sửa quy mô vào thời kỳ này, góp phần định hình diện mạo như hiện nay.

Hiện nay, đình Sen Hồ tọa lạc trên một khu đất cao ráo, thoáng đãng, có vị trí phong thủy thuận lợi, hướng Tây Nam, phía trước là một ao làng rộng lớn. Về mặt kiến trúc, đình được xây dựng theo kiểu chữ Đinh (J), gồm tòa tiền đình và hậu cung. Trên cổng đình có bức đại tự mang dòng chữ “Vọng Liên đình” cùng năm trùng tu 1999. Mái đình lợp bằng ngói mũi, nờ nóc chạm hình lưỡng long chầu nguyệt, trong khi các bờ dải được trang trí họa tiết hoa chanh tinh xảo. Đặc biệt, bốn góc tòa tiền đình được tô điểm bởi hệ thống đao kép hình lá cúc lật, với đầu đao uốn cong mềm mại, tạo nên sự hài hòa giữa yếu tố kiến trúc truyền thống và tính thẩm mỹ, giúp công trình vừa mang vẻ uy nghiêm, cổ kính, vừa tránh sự thô cứng thường thấy ở các công trình kiến trúc cổ.

Tòa tiền đình của đình Sen Hồ có bố cục gồm ba gian, hai chái, với hệ thống kết cấu vững chắc gồm bốn vì chính và hai vì chái, mỗi vì có sáu hàng chân cột. Kiến trúc của tòa tiền đình được chia thành hai kiểu chính: gian giữa áp dụng kết cấu thượng con chồng, giá chiêng, cốn mê, hạ kẻ bẩy; trong khi gian bên sử dụng thượng kèo kìm, độc trụ cánh báng, cốn chồng hạ kẻ bẩy. Các bộ phận kiến trúc như kẻ, bẩy, con chồng, đấu kê, cốn… đều được chạm khắc tinh xảo, thể hiện kỹ thuật điêu khắc gỗ đặc sắc.

Tòa hậu cung gồm hai gian, là nơi đặt án thờ cùng các đồ thờ tự như bài vị, mũ, giá văn, long đao… Kết cấu của tòa hậu cung theo kiểu con chồng, giá chiêng, kẻ bẩy. Công trình này được xây dựng bằng gỗ tứ thiết chắc chắn, đảm bảo độ bền vững theo thời gian.

Về mặt kết cấu chịu lực, tòa tiền đình có hệ thống bốn vì chính và hai vì chái với các kiểu liên kết khác nhau: hai vì gian giữa có kết cấu biến thể giá chiêng tiền bẩy, hạ bẩy; hai vì gian chái áp dụng kết cấu vì nóc kiểu kèo kìm, trụ ván, vì nách kiểu con chồng đấu kê; hai vì phụ gian chái theo kiểu trụ trốn, kẻ suốt. Hệ thống xà thượng, xà trung, xà hạ kết hợp với hoành, dui mè tạo nên sự liên kết vững chắc giữa các vì, đồng thời góp phần làm phong phú về mặt kiến trúc.

Tòa hậu cung được xây dựng với hai gian, tường gạch chỉ trát vữa, mái lợp ngói mũi, bờ nóc xây gạch có dải hoa chanh rỗng. Bên trong, hệ thống chịu lực gồm ba vì, mỗi vì có hai hàng chân cột. Kết cấu vì nóc theo kiểu con chồng trụ giá chiêng, vì nách kết cấu kiểu kẻ ngồi. Các bộ phận gỗ đều được gia công kỹ lưỡng, bào trơn đóng bén, tạo nên sự hài hòa trong không gian nội thất. Các đồ thờ tự được bài trí trang trọng trên thượng cung, thể hiện sự tôn nghiêm trong sinh hoạt tín ngưỡng của cộng đồng.

Nghệ thuật chạm khắc

Giá trị nổi bật nhất của đình Sen Hồ nằm ở nghệ thuật trang trí kiến trúc với hệ thống chạm khắc tinh xảo, được bảo tồn tương đối nguyên vẹn qua hơn 300 năm. Các bộ phận kiến trúc như cốn trước, cốn sau, đầu dư, kẻ, bẩy… đều được nghệ nhân xưa trang trí bằng các kỹ thuật chạm lộng, chạm kênh bong, chạm nổi, tạo nên sự kết hợp hài hòa và giàu tính nghệ thuật. Đề tài trang trí tại đình rất đa dạng, bao gồm các hình tượng mang đậm phong cách chạm khắc thời Lê – Nguyễn như long nhả ngọc, tiên nữ cưỡi rồng, sư tử vờn cầu…

Các chi tiết chạm khắc mang phong cách thời Lê (thế kỷ XVII-XVIII) xuất hiện rõ nét trên đầu dư của tòa tiền đình. Đầu rồng được chạm khắc với râu và đao mắt hình lưỡi mác bay ngược, miệng rộng, mũi sư tử, răng nanh sắc nhọn, tạo cảm giác uy nghiêm. Hình phượng trên kẻ hiên cùng các dải mây lửa hình lưỡi mác tù trên đầu bẩy thể hiện đặc trưng của nghệ thuật điêu khắc thế kỷ XVIII. Nghệ nhân dân gian đã khéo léo sử dụng kỹ thuật chạm nổi, chạm kênh bong, kết hợp nhiều lớp không gian trên một bề mặt gỗ, mang lại chiều sâu nghệ thuật.

Trong khi đó, phong cách chạm khắc thời Nguyễn (cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX) xuất hiện chủ yếu tại tòa tiền đình, với các chi tiết dày đặc hơn. Hệ thống kẻ hiên và bẩy hiên được chạm khắc hình vân mây, lá cúc lật, vân mây xoắn hình chữ S rất tinh tế. Chim phượng trên kẻ hiên trước tòa tiền đình sải cánh uyển chuyển, kết hợp với các đấu kê chạm hình thuyền chữ Thọ và quả đào, mang ý nghĩa cát tường. Đặc biệt, các bức cốn nách tại tòa tiền đình có hệ thống chạm khắc dày đặc, thể hiện nhiều đề tài phong phú như tứ linh (long, ly, quy, phượng), long vân đại hội, long hóa cúc… Mỗi mảng chạm đều có bố cục riêng biệt, cho thấy sự sáng tạo và tinh tế của nghệ nhân thời Nguyễn.

Nghệ thuật chạm khắc tại đình Sen Hồ tập trung chủ yếu ở các bức cốn nách của tòa tiền đình, với sự phân bổ chi tiết từ phải sang trái, từ trong ra ngoài. Các mảng chạm khắc không chỉ phản ánh kỹ thuật điêu luyện của nghệ nhân xưa mà còn thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa đề tài tứ linh, tứ quý và các hoa văn đặc trưng.

Tại vì thứ nhất, mảng cốn mê phía trước có mặt phải chạm khắc hình vân mây cách điệu, trong khi mặt trái thể hiện đề tài tứ linh với rồng là chủ thể chính. Hình tượng rồng mang nét uy nghi với mặt dữ tợn, miệng phun nước, bờm dựng ngược. Bên dưới là con ly quay đầu hướng lên rồng, chim phượng sải cánh múa lượn, xung quanh được bao phủ bởi hoa văn mây tảng. Mảng cốn mê phía sau gần hậu cung chạm khắc hình hổ phù với nét mặt dữ dằn, mắt lồi, miệng há rộng.

Tại vì thứ hai, mặt phải của mảng cốn mê phía trước lặp lại đề tài tứ linh, trong khi mặt trái thể hiện hình rồng đơn ẩn hiện giữa các đám mây, với vân mây biến thể thành lá cúc dây, tạo hình tượng “long vân đại hội”. Ở phía sau, nghệ nhân khắc họa rồng dưới hình thức lá cúc biến thể (“long hóa cúc”), bên cạnh các hình tượng rùa ngậm vân mây mang thư và bút, con ly vờn cầu, và chim phượng với nét chạm mang phong cách lá cúc dây.

Các đầu dư của tòa tiền đình được chạm khắc hình đầu rồng với râu và đao mắt hình lưỡi mác tù bay ngược, miệng rộng, mũi sư tử, răng nanh sắc nhọn, thể hiện phong cách mạnh mẽ, uy nghi. Nghệ nhân đã áp dụng thủ pháp chạm kênh bong, kết hợp chạm nổi và chạm lộng để tạo nên các mảng chạm nhiều lớp, mang đến hiệu ứng không gian sinh động trên bề mặt gỗ.

Phía trước hậu cung, hai mảng cốn lớn nổi bật với hình tượng rồng chầu trước “cửa cấm”. Rồng ở đây được khắc họa dữ tợn với mũi gồ, miệng bạnh lộ rõ răng nanh, bờm dựng thành năm dải cân đối. Đuôi rồng tỏa xoắn ngược chiều kim đồng hồ, tạo thành bố cục âm dương cân bằng. Các vân mây xung quanh được biến thể thành lá cúc lật mềm mại.

Cửa võng trước hậu cung là một tác phẩm điêu khắc đặc sắc, che kín phần thô của kết cấu bộ vì. Phần diềm phía trên khắc họa hình tượng “lưỡng long chầu nhật”, với hai con rồng mềm mại, chau chuốt bởi hệ thống đao mác, vân mây, trong khi phần diềm xung quanh trang trí hoa lá cúc lật, tạo nên sự hài hòa trong tổng thể.

Thông qua các mảng chạm khắc tinh tế, đình Sen Hồ được xác định có niên đại từ cuối thế kỷ XVII – đầu XVIII. Với hệ thống trang trí công phu, đề tài tứ linh và tứ quý được thể hiện ở nhiều vị trí và góc độ khác nhau, đình Sen Hồ trở thành một trong những tác phẩm tiêu biểu của nghệ thuật điêu khắc gỗ thời kỳ này, không chỉ trong phạm vi huyện Việt Yên mà còn trên toàn tỉnh Bắc Giang.

Hiện vật

Bên cạnh các kết cấu kiến trúc và mảng chạm khắc tinh xảo, đình Sen Hồ hiện vẫn lưu giữ nhiều hiện vật và đồ thờ tự có giá trị lịch sử, văn hóa quan trọng. Trong đó, kho tàng di sản Hán Nôm tại di tích bao gồm các bức đại tự, hoành phi và câu đối mang nội dung ca ngợi cảnh sắc thiên nhiên, con người địa phương, phản ánh tinh thần tôn vinh truyền thống và giá trị văn hóa vùng đất Việt Yên.

Ngoài ra, hệ thống đồ thờ tự tại đình cũng rất phong phú, bao gồm ngai thờ, bài vị, chấp kích, mũ thờ, bát hương gốm… Mỗi hiện vật đều mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, đồng thời thể hiện trình độ chế tác thủ công tinh xảo của các nghệ nhân xưa. Các hiện vật này không chỉ góp phần tạo nên không gian linh thiêng trong đình mà còn giúp bổ sung tư liệu quan trọng cho việc nghiên cứu lịch sử – văn hóa địa phương.

Sự kiện và lễ hội

Đình Sen Hồ không chỉ có giá trị nổi bật về mặt kiến trúc nghệ thuật mà còn đóng vai trò quan trọng là trung tâm sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của cộng đồng địa phương. Đây là nơi diễn ra các lễ hội truyền thống, phản ánh đời sống tâm linh và tín ngưỡng của người dân. Trong các lễ hội này, lễ cúng tế quan trọng nhất được tổ chức vào ngày mùng 5 tháng Giêng, nhân dịp sinh nhật của Đức Thánh Tam Giang. Bên cạnh đó, đình còn tổ chức các nghi lễ cúng tế vào những dịp khác trong năm, bao gồm ngày 10 tháng 4 âm lịch (ngày giỗ Đức Thánh), ngày 15 tháng 4 âm lịch (ngày giỗ Thánh Mẫu), và ngày 13 tháng 8 âm lịch (lễ cúng cơm mới). Các lễ vật dâng cúng trong các dịp này rất phong phú, từ hoa quả, hương đăng, cau trầu cho đến rượu, xôi, thịt, thể hiện sự tôn kính và lòng thành của người dân đối với các vị thần linh.

Xếp hạng

Với những giá trị kiến trúc nghệ thuật đặc sắc, đình Sen Hồ đã được công nhận là di tích quốc gia vào năm 2013. Quyết định công nhận di tích quốc gia được ban hành theo Quyết định số 670/QĐ-BVHTTDL ngày 07/02/2013 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, đánh dấu sự ghi nhận quan trọng đối với giá trị lịch sử, văn hóa của công trình này.