Tên gọi và vị trí địa lý
Đình Thạch Lỗi là tên gọi phổ biến của di tích, được đặt theo tên của thôn Thạch Lỗi, còn có tên gọi cổ là làng Luổi. Hiện nay, di tích tọa lạc tại thôn Thạch Lỗi (còn gọi là Thạch Cốc), xã Thanh Xuân, huyện Sóc Sơn, thành phố Hà Nội. Đây là một địa phương có vị trí địa lý quan trọng, nằm trong khu vực phía tây của huyện Sóc Sơn. Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, Thạch Lỗi thuộc tổng Cổ Bái, tổng Hương Gia, huyện Kim Anh, tỉnh Phúc Yên. Sau năm 1950, địa danh này thuộc tỉnh Vĩnh Phúc, rồi trở thành một phần của tỉnh Vĩnh Phú năm 1968. Năm 1977, huyện Kim Anh sáp nhập cùng Đa Phúc thành huyện Sóc Sơn, thuộc tỉnh Vĩnh Phúc, và đến năm 1979, Sóc Sơn được sáp nhập vào Hà Nội, trở thành một huyện ngoại thành của Thủ đô. Quá trình thay đổi hành chính này phản ánh sự phát triển của khu vực trong bối cảnh lịch sử của đất nước.
Lịch sử và nhân vật
Đình Thạch Lỗi là nơi thờ tự thành hoàng làng – thánh Tam Giang, gồm hai anh em Trương Hống và Trương Hát, những vị tướng tài ba thời Lý Bí và Triệu Quang Phục vào thế kỷ VI. Theo sử sách, năm 542, Lý Bí khởi nghĩa chống lại ách đô hộ của nhà Lương, thành lập nước Vạn Xuân vào năm 544, lấy niên hiệu Lý Nam Đế. Trong cuộc kháng chiến này, anh em họ Trương là những vị tướng nổi bật, góp phần quan trọng vào chiến thắng của nghĩa quân, đặc biệt trong các trận thủy chiến. Sau khi Lý Nam Đế thất thế, hai ông tiếp tục phò tá Triệu Quang Phục chống lại Lý Phật Tử. Khi Triệu Quang Phục thất bại, họ quyết định quyên sinh tại ngã ba Xà, khẳng định lòng trung thành với chính nghĩa bằng câu nói nổi tiếng: “Tôi trung không phò hai chúa”. Do công lao hiển hách, họ được nhân dân tôn thờ ở nhiều nơi, đặc biệt là tại các vùng có ba con sông lớn như sông Thương, sông Cầu, sông Đuống. Đình Thạch Lỗi, nằm gần sông Cà Lồ, là một trong những nơi thờ phụng thánh Tam Giang với truyền thống lâu đời.
Kiến trúc cảnh quan
Đình Thạch Lỗi được xây dựng trên một khu đất rộng rãi, phía nam giáp sông Cà Lồ. Quần thể đình được bao bọc bởi hệ thống tường rào chắc chắn, tạo không gian thiêng liêng và tĩnh mịch. Trước đây, đình có hai nếp nhà chính gồm Tiền tế và Đại đình, nhưng hiện nay chỉ còn lại Đại đình. Công trình này được xây dựng theo kiểu chữ Nhất “一” với năm gian rộng lớn. Kiến trúc mái có bốn đao cong, lợp ngói ri, mang đậm dấu ấn nghệ thuật cuối thời Lê và đầu thời Nguyễn. Hệ thống cột đình gồm 48 cột gỗ tứ thiết có kích thước lớn, tạo nên sự bề thế và vững chãi. Kết cấu khung vì theo kiểu thượng thả kèo, trung hạ kẻ trường, tạo sự chắc chắn và bền vững theo thời gian. Hậu cung của đình được bố trí ngay gian giữa của Đại đình, quây thành một khám thờ với mái chồng diêm hai tầng, có các đạo cuốn tinh tế. Phía trước hậu cung có cửa cấm cung bằng gỗ, nâng cao thành bậc thờ riêng, tạo sự trang nghiêm cho không gian thờ tự.
Hiện vật
Trải qua nhiều biến cố lịch sử, đặc biệt là trong các cuộc chiến tranh, đình Thạch Lỗi đã bị hư hỏng đáng kể, nhiều cổ vật quý giá như thần tích, bia đá đã thất lạc. Tuy nhiên, di tích vẫn còn giữ được nhiều hiện vật quan trọng có giá trị lịch sử và nghệ thuật. Trong số đó, đáng chú ý là hệ thống long ngai, bài vị thờ thánh Tam Giang có niên đại từ thế kỷ XIX – XX. Ngoài ra, đình còn bảo tồn bộ kiệu bát cống chạm khắc tinh xảo, phản ánh trình độ thủ công mỹ nghệ cao của thời kỳ này. Những hiện vật này không chỉ là minh chứng cho lịch sử lâu đời của đình mà còn thể hiện giá trị văn hóa tâm linh sâu sắc của cộng đồng dân cư địa phương.
Sự kiện và lễ hội
Hàng năm, đình Thạch Lỗi tổ chức lễ hội truyền thống nhằm tưởng nhớ công lao của thánh Tam Giang, thu hút đông đảo người dân trong vùng tham gia. Lễ hội thường diễn ra vào ngày 12 tháng Giêng âm lịch với nhiều nghi thức trang trọng như rước kiệu, tế lễ, dâng hương. Ngoài các nghi lễ chính, lễ hội còn có các hoạt động văn hóa dân gian như hát quan họ, chọi gà, đấu vật, thu hút du khách thập phương. Đây là dịp để nhân dân bày tỏ lòng tri ân đối với các bậc tiền nhân, đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của địa phương.
Xếp hạng
Với những giá trị lịch sử, kiến trúc và nghệ thuật đặc sắc, đình Thạch Lỗi đã được Bộ Văn hóa và Thông tin công nhận là di tích lịch sử – kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia vào năm 2006.
Tham khảo
- Lưu Minh Trị, (2010), Hà Nội – Danh thắng và di tích (Tập 2), Nxb Hà Nội.
