Tên gọi và vị trí địa lý
Đình Trúc Động, nằm trên địa phận xã Đồng Trúc, huyện Thạch Thất, Hà Nội, là một công trình văn hóa quan trọng. Trải qua nhiều biến cố lịch sử, đình vẫn bảo tồn được những giá trị kiến trúc cổ kính, cùng các hiện vật quý báu có niên đại từ thời vua Hùng đến các triều đại phong kiến sau này.
Lịch sử và nhân vật
Thành hoàng được thờ tại đình Trúc Động là Giám Sát, con trai của Lạc Long Quân và Âu Cơ. Theo truyền thuyết, vào năm 40, khi Hai Bà Trưng khởi nghĩa chống lại ách đô hộ của Tô Định tại Hát Môn, đã có lần các bà dừng chân nghỉ đêm tại đình Trúc Động. Trong giấc mộng, Hai Bà thấy một vị lão ông cao lớn xuất hiện, tự xưng là Giám Sát – vị thần bảo hộ làng Trúc Động – hứa sẽ phù trợ cho cuộc chiến chống quân xâm lược.
Ngày hôm sau, với sự hỗ trợ thần linh, Hai Bà Trưng giành chiến thắng vang dội, đánh bại quân Tô Định, thu hồi 65 thành trì và khôi phục nền độc lập của dân tộc dưới thời các vua Hùng. Để tôn vinh sự trợ giúp của thần Giám Sát, Hai Bà Trưng đã lệnh cho dân làng Trúc Động xây dựng miếu thờ và phong ông vào hàng Thượng đẳng thần.
Kiến trúc cảnh quan
Đình Trúc Động, được coi là một trong những ngôi đình cổ nhất còn tồn tại tại huyện Thạch Thất, đã trải qua nhiều giai đoạn tu sửa trong bối cảnh lịch sử biến đổi. Kiến trúc của ngôi đình này mang đậm dấu ấn của kiến trúc đình chùa Việt Nam thế kỷ XVI-XVII. Khuôn viên đình có diện tích hơn 3 sào Bắc Bộ, với tường bao quanh được xây từ đá ong. Sân đình nổi bật với hai tượng voi đá hướng chầu vào nhau, một tác phẩm điêu khắc thời Nguyễn có giá trị nghệ thuật cao.
Đình tọa lạc trên một khu đất có cảnh quan thiên nhiên đẹp, hướng về phía tây, phía trước là ao sen rộng khoảng một mẫu Bắc Bộ. Kề bên là giếng tròn, được xây dựng bằng đá ong, với thành cao 0,7m và đường kính 2,5m. Ngôi đình bao gồm các hạng mục kiến trúc chính: Tiền tế và Đại bái, bên cạnh đó còn có hai dãy nhà Tả và Hữu vụ.
Nhà Tiền tế được xây dựng theo kiểu chồng diêm tám mái đao cong, với bộ vì kết cấu chồng rường đặc trưng, đặt trên các chân cột gỗ vuông, mang phong cách thế kỷ XIX. Tòa Đại bái, được xây dựng vào thế kỷ XVIII, có 5 gian với mái ngói mũi hài trang trí hoa văn vân xoắn. Bộ vì rường cốn của Đại bái được cấu trúc mạnh mẽ, với cột cái và cột quân chịu lực vững chắc, đấu vuông trên đỉnh và chân tảng đá xanh.
Giá trị nổi bật của đình Trúc Động nằm ở nghệ thuật điêu khắc và trang trí trên các kiến trúc gỗ, đặc biệt là tại bộ vì của Tiền tế và Đại bái. Các đề tài chạm khắc chủ yếu bao gồm rồng, phượng, cùng các loài vật linh thiêng và hoa lá, mang tính truyền thống và đậm nét nghệ thuật cuối thời Lê đầu thời Nguyễn. Đặc biệt, các hình tượng rồng trên đầu bẩy và đầu dư ở nhà Đại bái thể hiện phong cách điêu khắc cuối thế kỷ XVIII, với những nét chạm khắc rõ ràng, mạch lạc, và không rườm rà.
Hiện vật
Đình Trúc Động hiện lưu giữ 33 đạo sắc phong từ các triều đại phong kiến Việt Nam, trong đó, đạo sắc phong sớm nhất có niên đại từ năm Đức Long thứ 3 (1632) và đạo sắc phong cuối cùng thuộc niên hiệu Khải Định thứ 9 (1924). Ngoài ra, đình còn bảo tồn 4 bản ngọc phả, đặc biệt là bản “Trúc Động xã sự tích” – một văn bản quý giá về lịch sử thành văn làng xã Việt Nam. Các bản ngọc phả này cung cấp cơ sở tư liệu quan trọng cho nghiên cứu lịch sử, đặc biệt là việc khẳng định quê quán của Hai Bà Trưng tại Hạ Lôi (Hạ Bằng, Thạch Thất) và phạm vi cuộc khởi nghĩa Hai Bà, bao gồm các địa phương thuộc Hà Tây (cũ), Hà Nội, Vĩnh Phúc, Bắc Ninh và các vùng lân cận. Đáng chú ý, tại địa bàn Hà Tây (cũ), nhiều địa danh như Thạch Thất, Quốc Oai, Phúc Thọ vẫn ghi dấu chiến công của Hai Bà Trưng. Bên cạnh đó, đình Trúc Động còn sở hữu một bia đá thời Lê, ghi chép về điều lệ ruộng đất, chức sắc và các quy định liên quan đến lễ hội. Đôi hạc thờ bằng gỗ, cao 2,62m, được sơn son thếp vàng, đứng trên lưng rùa, hiện vẫn được bảo tồn tại khu vực đại bái.
Lễ Hội
Đình Trúc Động nằm trên một khu đất có cảnh quan thiên nhiên hấp dẫn, được công nhận là di tích nổi tiếng trong khu vực. Trước đây, địa phương đã tổ chức lễ hội Xuân Thu hai lần mỗi năm. Lễ hội mùa xuân diễn ra vào ngày 12 tháng 2 âm lịch, trong khi lễ hội mùa thu được tổ chức vào ngày 13 tháng 8 âm lịch. Trong các dịp lễ hội này, người dân địa phương cùng với du khách từ khắp nơi tụ hội về Trúc Động để tham gia các hoạt động vui tươi, bao gồm lễ tế, diễn xướng, cùng với nhiều trò chơi thể thao và giải trí đặc sắc.
Xếp hạng
Kiến trúc của đình Trúc Động phản ánh một cách tiêu biểu lịch sử và nghệ thuật kiến trúc đình ở Việt Nam, do đó, nơi đây đã trở thành một điểm đến thường xuyên cho du khách, các nhà nghiên cứu và các đoàn thực tập. Họ đến đây nhằm nghiên cứu và tìm hiểu về lịch sử, văn hóa làng xã, kiến trúc và tôn giáo. Vào ngày 27 tháng 3 năm 1991, đình Trúc Động đã được công nhận và xếp hạng là Di tích lịch sử – Văn hóa cấp Quốc gia.
