Tên gọi
Đền Gò Chùa có tên gọi khác là Thánh Mẫu từ (Đền Thánh Mẫu).
Vị trí địa lí
Di tích lịch sử đền Gò Chùa tọa lac tại xã An Thịnh, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái. Cách trung tâm thành phố Yên Bái 45 km, cách trung tâm thị trấn Mậu A 5 km. Để đi đến Di tích, có thể đi theo đường bộ hoặc đường sắt đều thuận lợi. Nếu đi theo đường bộ, bắt đầu từ bến xe Yên Bái theo đường tỉnh lộ 151 khoảng 40 km đến thị trấn Mậu A, qua cầu Mậu A đến Ủy ban nhân dân xã An Thịnh, đi tiếp 1.5 km là đến Di tích. Hoặc du khách có thể đi theo đường Âu Lâu – Quy Mông – An Thịnh khoảng 45 km, tới Ủy ban nhân dân xã An Thịnh, đi tiếp 1.5 km là đến Di tích này.
Lược sử
Từ xa xưa, đời sống tâm linh của người Việt Nam đã tồn tại với nhiều hình thức tín ngưỡng, tôn giáo khác nhau. Thờ Thánh Mẫu là một tín ngưỡng dân gian bản địa trong đời sống văn hóa của người Việt. Việc thờ Thánh Mẫu không chỉ thể hiện sự tin tưởng, ngưỡng mộ, tôn vinh và thờ phụng những vị nữ thần gắn với các hiện tượng tự nhiên, vũ trụ mà nhân dân còn cho rằng các vị thần ấy có chức năng sáng tạo, bảo trợ và che chở cho sự sống của con người. Tục thờ Thánh Mẫu đã trở thành một nhu cầu tín ngưỡng không thể thiếu, nhằm thỏa mãn tâm lý của người nông dân, cầu mong phồn thực, sự sinh sôi nảy nở, mong ước, khát vọng về đời sống trần thế của mình, đạt tới sức khỏe và tài lộc (Phúc – Lộc – Thọ). Từ khởi nguồn đó, ở xã Đại Phác (thuộc tổng Yên Phú thời xa xưa) các dân tộc anh em như người Kinh, người Tày, người Cao Lan đã cùng sinh sống, đoàn kết, gắn bó với nhau trong công cuộc chống giặc ngoại xâm, xây dựng làng bản trù phú, cuộc sống yên lành. Tuy mỗi dân tộc có bản sắc văn hóa riêng biệt, phong tục, tập quán khác nhau, nhưng trong cuộc sống sinh hoạt và trong lao động sản xuất, họ đều hoàn toàn phụ thuộc vào thiên nhiên, nên tín ngưỡng thờ thần thánh, thờ thành hoàng, đặc biệt là tín ngưỡng thờ Mẫu đã trở thành một tín ngưỡng dân gian thuần Việt, với ước vọng về sức khỏe, tài lộc, may mắn, cũng như cầu mong mang lại cho họ sức mạnh, niềm tin. Vì thế, tục thờ Mẫu được coi là một nhu cầu không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Việt nói chung, người dân vùng Đại Phác nói riêng. Xuất phát từ nhu cầu sinh hoạt văn hóa – tín ngưỡng đó, nên nhân dân xã Đại Phác đã xây dựng đền Gò Chùa (Thánh Mẫu), cầu mong Mẫu (mẹ) phù hộ cho những đứa con của người có cuộc sống an lành, có sức khỏe, cây cối tốt tươi, mùa màng bội thu; cầu cho quốc thái, dân an…
Theo các cụ cao niên trong xã cho biết, đền Mẫu được xây dựng từ khoảng thế kỷ XIX. Vì đền thờ Thánh Mẫu tọa lạc trên đỉnh đồi, lại vừa có cả đền và chùa nên nhân dân gọi là đền Gò Chùa. Ngôi đền thuộc thôn Chè Vè, xã Đại Phác, tổng Yên Phú, huyện Trấn Yên.
Năm 1948 – 1949, sau khi bộ đội đánh chiếm đồn Đại Bục, Đại Phác, đồn Gióm, giặc Pháp điên cuồng ném bom xuống làng bản, khu dân cư và tất cả những nơi chúng nghi là có bộ đội, du kích và kho tàng của ta. Vì những trận ném bom đó, đền Gò Chùa bị cháy, sập mái. Sau đó, nhân dân đã tu sửa lại, nhưng một số cột, xà bị cháy xẹm. Từ năm 1950 – 1952, do phải tập trung sức người, sức của chuẩn bị cho chiến dịch Tây Bắc, nhân dân không tổ chức sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng, đền lại không có người trông coi, nên mưa bão làm mái dột, sau đó đền bị sập đổ, hư hỏng, thất tán đồ thờ. Từ đó, đền Gò Chùa không được phục dựng, cho nên, để có nơi thờ Thánh Mẫu, cầu cúng trong mỗi dịp lễ tết, nhân dân làng Chè Vè, xã An Thịnh dựng một ban thờ nhỏ trên nền đền xưa.
Đền Gò Chùa được phục dựng lại vào năm 2012, quy mô của đền bao gồm: nhà xây cấp bốn, lợp ngói, ba gian đại bái, một gian hậu cung. Đền tọa lạc trên mặt bằng của gò chùa với tổng diện tích 6.292,5m2. Địa thế, cảnh quan thiên nhiên ở đây rất đẹp, từ trên đền có thể quan sát toàn bộ xã An Thịnh và thị trấn Mậu A.
Kiến trúc
Đền xưa có hình chữ “Đinh” hay còn gọi là chuôi vồ [丁] ; mặt tiền của đền quay về hướng Đông Nam. Đền có bốn hàng chân cột bằng gỗ; lịa ván gỗ xung quanh, mái lợp lá cọ; bên trong có gian đại bái, hậu cung với diện tích khoảng 40-50m2. Ở gian hậu cung, có ban thờ (nhang án) bằng gỗ, cao khoảng 1.5-1.7 mét; rộng gần 3 mét, xung quanh bàn thờ có chạm trổ hình rồng và các hoa văn cầu kì, tinh xảo, khá đẹp mắt.
Các bài trí ở trong đền:
– Gian hậu cung: Ban thờ Chúa bản đền.
– Gian giữa đại bái: Ban thờ Công đồng.
– Bên trái đại bái: Ban Mẫu Sơn Trang.
– Bên phải đại bái: Ban thờ Đức Trần Triều.
Thờ tự
Đền Gò Chùa thờ công chúa La Bình (Thánh Mẫu Thượng Ngàn), người có công giúp dân làng khai phá đất hoang, trồng lúa nước, dạy dân dệt vải, chữa bệnh…Công chúa La Bình được nhiều đời vua sắc phong là Đệ Nhị Thượng Ngàn La Bình công chúa – Lê Mại đại vương Diệu Tín thiền sư – Chế Thắng Hòa Diệu đại vương thượng đẳng tối linh thần – Đệ tứ nhạc tiên Bạch Anh Quản Trưởng sơn lâm công chúa.
Di vật
Hiện nay, ở đền Gò Chùa vẫn còn có các hiện vật như tượng, ban thờ, lư hương, hạc… Hầu hết các hiện vật đó đều mới, do nhân dân cúng tiến. Bia đá đặt tại đền Gò Chùa bị vỡ nhiều mảnh nhỏ, chữ mờ, không rõ nội dung ghi trên đó.
Sự kiện – Lễ hội
Tại đền Gò Chùa diễn ra nhiều lễ hội, trong đó, có một số lễ hội chính:
– Tết Thượng Nguyên – Rằm tháng Giêng: Vào ngày này dân làng chuẩn bị hai lễ, gồm lễ mặn và lễ chay; cầu mong một năm mới an lành, hạnh phúc đến với mọi nhà và chuẩn bị xuống đồng cho một vụ mùa mới.
– Lễ thờ Mẫu (ngày mùng 3 tháng 3 âm lịch): Theo dân gian, “Tháng tám giỗ Cha, tháng ba giỗ Mẹ”. Lễ thờ Mẫu là ngày lễ quan trọng nhất của đền Gò Chùa.
– Tết Đoan Ngọ – Lễ giết sâu bọ (ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch): Theo quan niệm dân gian, ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch, ăn hoa quả để giết sâu bọ, không làm hại mùa màng và con người; đốt kiến và dùng chổi quét lên người nhằm không để kiến vào nhà, không lên rôm trên người.
– Tết hạ điền (ngày mùng 1 tháng 6) và Lễ xá tội vong nhân (ngày 15 tháng 7 âm lịch): Theo tín ngưỡng dân gian, ngày rằm tháng bảy hàng năm thì mọi tội nhân cõi âm, trong đó có những vong linh của gia đình, họ tộc mình đang bị giam cầm nơi địa ngục được xá tội và ra khỏi âm phủ lên dương gian.
– Lễ Đức Thánh Trần (ngày 20 tháng 8 âm lịch): Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn mất ngày 20 tháng 8 năm Canh Tý, Hưng Long thứ 8 (năm 1300), tại tư dinh của mình ở Vạn Kiếp, nay thuộc thị xã Chí Linh (Hải Dương).
– Tết Hạ Nguyên – Lễ mừng Cơm mới (ngày 10 tháng 10 âm lịch): Khi lúa vào thời kỳ chín, người dân trong xã gặt lúa từ ruộng của đền hoặc của gia đình để giã cốm, một phần nấu xôi, phần nướng cơm lam, dâng lên đền làm lễ để tỏ lòng thành, tạ ơn trời đất, thần thánh và cầu cho cuộc sống ấm no, hạnh phúc.
– Đóng cửa rừng (ngày 25 tháng Chạp âm lịch): Kể từ ngày này, không ai được lên rừng chặt cây. Đến tháng giêng, khi tổ chức lễ mở rừng, mọi người mới được lên rừng chặt cây, làm nương.
Thành tựu
Với giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học của di tích, ngày 16 tháng 7 năm 2014, Chủ tịch UBND tỉnh đã ký Quyết định số 1119/QĐ-UBND xếp hạng đền Gò Chùa là Di tích lịch sử – văn hoá cấp tỉnh, là cơ sở pháp lý tạo điều kiện cho việc bảo vệ và phát huy giá trị của di tích. Đây không chỉ niềm tự hào, vinh dự của nhân dân xã An Thịnh, huyện Văn Yên mà còn là sự đóng góp làm phong phú thêm kho tàng di sản văn hóa của dân tộc
Tham khảo
- http://baoyenbai.com.vn/16/121750/Den-Go-Chua-don-Bang-cong-nhan-Di-tich-lich-su-van-hoacap-tinh.aspx
- https://www.yenbai.gov.vn/noidung/tintuc/Pages/chi-tiet-tin-tuc.aspx?ItemID=99&l=Ditichcaptinh
- https://yomaps.net/vi/VN/yen-bai/den-go-chua-lvnWPQIAm.html
