Tên gọi và vị trí địa lý
Đền Mẫu Đợi, xưa thuộc trang Dụ Đại, nay tại thôn Dụ Đại, xã Đông Hải, huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình, vị trí phía Đông tỉnh Thái Bình. Đây là nơi thờ tự Thánh bà Ma Thị Thái và Đức thánh Quý Minh đại vương, với vai trò quan trọng trong tín ngưỡng dân gian. Với vị trí địa lý đặc biệt, Đền Mẫu Đợi không chỉ là điểm thăm quan linh thiêng mà còn là biểu tượng của văn hóa tâm linh vùng đất Đông Bắc Bộ.
Lịch sử và nhân vật
Truyền thuyết về Tản Viên Sơn Thánh
Theo tư liệu truyền ngôn các cụ cao niên kể lại, sự tích thánh Tản bắt nguồn từ động Lăng Xương, huyện Thanh Xuyên, phủ Gia Hưng, đạo Sơn Tây (nay thuộc tỉnh Phú Thọ). Tại đây, có hai anh em nhà họ Nguyễn: Nguyễn Cao Hành và vợ là Đinh Thị Đen, cùng người em Nguyễn Cao Khang và vợ là Bùi Thị Hương. Dù đã lớn tuổi, cả hai gia đình đều chưa có con. Một hôm, hai chị em dâu cùng lên núi Tản Viên kiếm củi. Khi đến một phiến đá bên cạnh giếng ngọc, họ nghỉ chân và chứng kiến hiện tượng lạ: trời đang nắng bỗng chuyển mây trắng, một con rồng vàng hạ xuống, phun nước như mưa, và khí thiêng lan tỏa. Sau khi rồng bay đi, nước giếng trở nên trong như ngọc và tỏa hương thơm ngào ngạt. Hai chị em xuống tắm và không biết rằng mình đã mang thai. Sau 14 tháng, vào ngày rằm tháng Giêng năm Đinh Tỵ, cả hai chị em dâu sinh con. Người chị sinh một con trai, người em sinh ra một bọc và bọc này nở ra hai con trai. Ba cậu bé khôi ngô tuấn tú được đặt tên là Nguyễn Tuấn, Nguyễn Hiển, và Nguyễn Quý. Khi ba cậu bé được sáu tháng tuổi, cả hai đôi vợ chồng nhà họ Nguyễn đều qua đời. Ba cậu bé mồ côi được bà Ma Thị Thái Vỹ (Cao Sơn Thần Nữ, tức bà chúa Thượng Ngàn) nhận làm con, chăm sóc và nuôi dưỡng. Khi lớn lên, họ học với Lý Đường tiên sinh và được Thái Bạch Kim Tinh ban cho gậy “đầu sinh đầu tử” cùng sách ước “Thần thư bí pháp quyền” của Long Vương Thủy Tề. Nhờ đó, họ trở nên đức độ và thần thông, trở thành thánh của núi Tản.
Vai trò lịch sử của Tản Viên Sơn Thánh trong cuộc chiến chống Thục Phán
Vào thế kỷ thứ III trước Công Nguyên, Thục Chế, một tướng của bộ lạc Tây Vu, đã cử con trai là Thục Phán tiến hành cuộc xâm lược nước Văn Lang. Trước tình hình nguy cấp, Vua Hùng triệu tập ba anh em thánh Tản (Nguyễn Tuấn, Nguyễn Hiển và Nguyễn Quý) vào triều đình. Sau khi lắng nghe các kế sách của ba anh em, Vua Hùng phong Nguyễn Quý chức Tả Đô Đốc để phòng thủ tại cửa Hải Khẩu thần phù.
Trên đường trở về, khi dừng chân tại trang Dụ Đại (nay thuộc thôn Dụ Đại, xã Đông Hải, huyện Quỳnh Phụ), Nguyễn Quý nhận thấy vùng đất màu mỡ, dân cư hiền hòa và quyết định xây dựng đền thờ thánh Mẫu tại đây. Trước khi ra trận, ông dâng hương và khấn: “Thân mẫu hãy đợi con thắng trận trở về”.
Quý Minh Đại Vương hóa thân
Sau khi thắng trận, Quý Minh Đại Vương tạ ơn mẫu nuôi là Cao Sơn Thần Nữ và mở tiệc ăn mừng trong ba ngày. Vào ngày thứ ba, khi dân chúng đang vui mừng, trời đột nhiên mưa to gió lớn và ngài đã hóa thân về trời cùng với Thánh Gióng, Chử Đồng Tử và chúa Liễu Hạnh, trở thành một trong bốn vị thánh “Tứ bất tử”. Hùng Duệ Vương vô cùng thương tiếc và phong ngài là Quý Minh Đại Vương chức Khâm Thiên giám sát; phong cho mẫu thân của ngài là Quốc mẫu và sắc phong đền Mẫu Đợi là Chính Từ, tổ chức lễ hội hai lần mỗi năm vào mùa xuân (tháng 4 âm lịch) và mùa thu (tháng 8 âm lịch) theo nghi lễ quốc gia.
Kiến trúc cảnh quan
Đền Đợi, một công trình kiến trúc có giá trị lịch sử và văn hóa sâu sắc, nổi bật ngay từ cổng tam quan với hai câu đối lưu bút khắc họa sự tích hào hùng của ngôi đền:
“A Vũ cao tiêu bình quận Bắc,
Hưng Yên tàng rẫn đại giang Đông.”
Dịch nghĩa: đây là nơi tướng quân Nguyễn Quý (Quý Minh Đại Vương) đã xuất binh đánh tan quân giặc phương Bắc, với đền Đợi nhìn về hướng ngã ba sông Bạch Hạc, nơi ngài đã chiến thắng. Câu đối không chỉ tôn vinh chiến công của Quý Minh Đại Vương mà còn nhấn mạnh vị trí địa lý chiến lược của ngôi đền.
Bước vào trong, đền Đợi được chia thành ba gian chính, mỗi gian mang một ý nghĩa thờ cúng đặc biệt. Cung cấm là gian sâu nhất, nơi thờ tự Thánh bà Ma Thị Thái. Gian này được trang trí với cỗ khám gian cổ và tượng của Thánh Bà, thể hiện sự tôn kính và lòng biết ơn đối với người đã nuôi dưỡng và bảo vệ các anh em nhà họ Nguyễn. Tiếp đến là gian thờ Đức thánh Quý Minh Đại Vương, nơi người dân thắp hương và dâng lễ để tỏ lòng thành kính đối với vị anh hùng dân tộc đã có công đánh đuổi giặc ngoại xâm, bảo vệ bờ cõi. Gian đại bái, gian ngoài cùng của đền, là nơi diễn ra các nghi lễ chính và hoạt động thờ cúng. Đây cũng là không gian mở rộng cho các buổi lễ lớn, nơi người dân tụ họp để cầu nguyện và tham gia các hoạt động tín ngưỡng.
Hiện vật
Đền Mẫu Đợi hiện còn lưu giữ được ba cuốn Thần phả và mười hai đạo sắc phong của các triều đại. Đền cũng bảo tồn cuốn “Thần tích đền Mẫu Đợi” do Đông Các Đại học sĩ Nguyễn Bính biên soạn vào năm Hồng Phúc nguyên niên (1572) và được sao chép lại vào năm Vĩnh Hựu thứ 6 (1740) và Tự Đức thứ 6 (1853). Ngoài các sắc phong và thần phả, đền còn có nhiều văn bản ghi chép qua nhiều triều đại phong kiến, trong đó có những câu thơ ngợi ca:
Linh đài ngật đối Nam thiên
Nhật nguyệt quang huy chiếu tây biên
Thanh động tứ phương tùy ảnh hưởng
Dụ thôn mộc ấp dục khai tiên
Tạm dịch:
Đền thiêng rực lớn cõi trời Nam
Nhật nguyệt tây phương chiếu cõi phàm
Hầu hết bốn phương đều ảnh hưởng
Thôn Dụ Đại mở trang ấp đầu tiên
Những tư liệu này không chỉ là biểu tượng của sự tôn kính đối với các vị thần, mà còn là minh chứng cho vai trò lịch sử và văn hóa đặc biệt của đền Mẫu Đợi. Chúng mang lại cái nhìn sâu sắc về quá khứ và giá trị văn hóa truyền thống, làm phong phú thêm di sản văn hóa của đất nước.
Sự kiện và lễ hội
Lễ hội Đền Đợi được tổ chức hàng năm từ ngày 6/4 đến 16/4 âm lịch, diễn ra trong không khí trang nghiêm và hân hoan. Trong suốt thời gian lễ hội, nhiều hoạt động tôn giáo và văn hóa đặc sắc được tổ chức nhằm tôn vinh các vị thần và thể hiện lòng biết ơn của người dân.
Các nghi thức chính bao gồm dâng hương, dâng hoa, cùng các hoạt động tế lễ, rước nước, và rước văn. Đặc biệt, lễ rước nước là một phần quan trọng trong lễ hội, diễn ra từ ngã ba sông Quỳnh Trang về đền, với mục đích cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu và sự thịnh vượng cho làng nghề bánh đa. Người dân địa phương mang những sản vật như bánh đa làng nghề đến làm lễ, thể hiện lòng thành kính và sự biết ơn đối với các vị thần linh.
Ngoài các nghi thức tôn giáo, lễ hội còn tổ chức nhiều hoạt động giao lưu văn nghệ và trò chơi dân gian truyền thống, tạo nên không khí vui tươi, phấn khởi và đoàn kết trong cộng đồng. Những hoạt động này không chỉ giúp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống mà còn tạo cơ hội để người dân và du khách cùng tham gia, trải nghiệm và hiểu rõ hơn về văn hóa địa phương. Lễ hội Đền Đợi không chỉ là dịp để tôn vinh các vị thần mà còn là cơ hội để người dân thể hiện lòng biết ơn và cầu mong sự bình an, thịnh vượng. Những giá trị văn hóa và tín ngưỡng này góp phần làm phong phú thêm di sản văn hóa của địa phương và đất nước.
Xếp hạng
Đền Đợi, được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh từ năm 2010, nổi bật với thần tích dân gian phong phú và sinh động, là một trong những điểm đáng chú ý của tín ngưỡng thờ Mẫu tại tỉnh Thái Bình.
Tham khảo
Phương Thúy, “Đền Mẫu Đợi (Đền Đợi), xã Đông Hải, Quỳnh Phụ”, Trang thông tin điện tử Đài Phát thanh & Truyền hình Thái Bình, ngày 29/06/2019. https://thaibinhtv.vn/news/0/46479/den-mau-doi-den-doi-xa-dong-hai-quynh-phu
