Tên gọi và vị trí địa lý
Đền Ông Hoàng Mười là ngôi đền nổi tiếng thờ đạo Mẫu Tứ Phủ, vị thần được thờ chính là Ông Hoàng Mười. Ông Hoàng Mười là một “Đức Thánh Minh” trong hàng các ông quan Hoàng của tín ngưỡng Đạo Mẫu, được nhiều người ngưỡng mộ và được thờ ở nhiều địa phương trong nước. Ông được giao cai quản về tâm linh – trấn giữ một vùng non nước dọc sông Lam, nên những nơi thờ Tứ phủ theo Đạo Mẫu ở Nghệ An đều thờ Ông, nhưng chỉ là phối thờ. Còn đền thờ chính Ông Hoàng Mười là ở xã Hưng Thịnh, huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An, có tên là đền Xuân Am (theo địa danh làng Xuân Am), hay Mỏ Hạc Linh từ (theo địa hình thế đất núi sông của thuyết phong thủy).
Đền nằm ở vị trí cảnh quan đẹp với phong cảnh non xanh nước biếc thật hữu tình. Trước mặt đền (hướng Nam) là dòng Lam giang như một dải lụa xanh trải rộng, thuyền bè tấp nập ngược xuôi sông Cồn Mộc quanh co, uốn khúc ôm ấp quanh đền, đôi bờ là những đồng lúa bát ngát, xanh tươi. Phía sau, bên kia sông Cần Mộc là núi Kỳ Lân, núi Dũng Quyết và Phượng Hoàng Trung Đô với những dấu tích lịch sử, những rừng thông, bạch đàn bạt ngàn tươi tốt.
Lịch sử và nhân vật
Đền ông Hoàng Mười được xây dựng từ thời Lê (thế kỷ 17). Trải qua những biến cố lịch sử, chiến tranh và thiên tai, ngôi đền bị hư hỏng nhiều. Đền mới được khôi phục lại vào những năm cuối thế kỷ 20. Thời gian qua, cùng với chính quyền, nhân dân địa phương và du khách thập phương đã hằng tâm công đức xây dựng. Đến nay cả 3 tòa chính Thượng điện, Trung điện, Hạ điện đã được xây dựng mới khang trang, các công trình kiến trúc khác như nghi môn, tắc môn, đài trung thiên, lầu cô, lầu cậu, nhà tả vu, hữu vu, lò hóa hương, khu lăng mộ tiếp tục được trùng tu, nâng cấp. Lễ hội Đền Ông Hoàng Mười đã vượt phạm vi một làng, một vùng, thu hút nhiều du khách trong Nam, ngoài Bắc về tham dự.
Ngoài cảnh đẹp kỳ thú, từ lâu, đền đã nổi tiếng linh thiêng vì ở đây ngoài thờ quan Hoàng Mười theo tín ngưỡng Đạo Mẫu, còn phối thờ các vị Song Đồng Ngọc Nữ, vị Quốc Công Thái Bảo Phúc Quận Công, Phụ Quốc Thượng Tướng quân Nguyễn Duy Lạc. Đền được xây dựng năm 1634 từ thời Hậu Lê trên diện tích hơn 1 ha. Trải qua thời gian, đền đã bị xuống cấp. Năm 1995, thể theo nguyện vọng của nhân dân, đền đã được tôn tạo, phục hồi trên cơ sở khung nhà cũ gồm
- Nhà Hạ điện
- Thượng điện
- Tả vu
- Hữu vu
- Đài Cửu Trùng
- Khu mộ Ông Hoàng Mười
Lễ hội đền Ông Hoàng Mười diễn ra từ mùng 8 đến 10/10 ÂL (chính hội là 10/10), nhưng trước đó, trong suốt tháng 9, tháng 10 âm lịch, trung bình mỗi ngày đền đã đón khoảng hàng trăm lượt du khách về làm lễ. Đông nhất vẫn là khách đến từ các tỉnh phía Bắc như Hà Nội, Cao Bằng, Lạng Sơn, Ninh Bình…