Tên gọi và vị trí địa lý
Đình Thổ Hà tọa lạc tại thôn Thổ Hà, xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang, là một công trình kiến trúc tín ngưỡng tiêu biểu của cư dân vùng đồng bằng Bắc Bộ. Với vai trò là trung tâm sinh hoạt tâm linh và văn hóa cộng đồng, đình không chỉ phản ánh đời sống tinh thần của người Việt mà còn mang giá trị nghệ thuật đặc sắc thông qua hệ thống kiến trúc độc đáo, tiêu biểu cho phong cách truyền thống.
Lịch sử và nhân vật
Đình Thổ Hà, một trong những ngôi đình tiêu biểu của vùng Kinh Bắc, được khởi dựng vào năm 1692 dưới triều vua Lê Hy Tông. Công trình này không chỉ mang giá trị kiến trúc đặc sắc mà còn gắn liền với tín ngưỡng thờ cúng Thành hoàng làng – Thái Thượng Lão Quân. Theo Thần tích địa phương, Thái Thượng Lão Quân có tên thật là Lý Đam (còn gọi là Lão Đam, Lão Tử), là người phương Bắc, sống vào thời An Dương Vương. Ông được cho là đã có công tiêu diệt giặc Xích Tỵ quỷ, đồng thời mở trường dạy học, truyền bá tri thức cho dân làng. Ghi nhận những đóng góp này, triều đình phong ông là Thượng đẳng thần và Thành hoàng Thái Thượng, đồng thời ban chiếu cho phép làng Thổ Hà lập miếu thờ phụng. Từ đó, dân làng Thổ Hà tôn vinh ông như một vị thần bảo trợ, cầu mong sự bình an và thịnh vượng cho cộng đồng.
Kiến trúc cảnh quan
Kiến trúc tổng thể
Đình Thổ Hà là một công trình kiến trúc quy mô lớn, bảo tồn tương đối nguyên vẹn hệ thống kết cấu và nghệ thuật chạm khắc tiêu biểu của thời Lê. Các họa tiết trang trí trên các bộ phận kiến trúc phản ánh rõ phong cách nghệ thuật đặc trưng, với đề tài phong phú như “tứ linh”, “tứ quý”, hoa lá cách điệu, chim muông và hình tượng con người. Đáng chú ý, hình ảnh rồng được chạm khắc trên nhiều cấu kiện quan trọng như đầu dư, bẩy, kẻ, cốn, ván nong, câu đầu, với các mô típ đặc sắc như rồng ổ, rồng mẹ cõng rồng con, rồng và thiếu nữ.
Về mặt tổng thể, đình Thổ Hà bao gồm ba nếp nhà chính: Tiền tế, Đại đình và Hậu cung.
Tiền tế có cấu trúc ba gian hai chái, bố trí song song với Đại đình và ngăn cách bởi một khoảng trống nhỏ. Công trình này được thiết kế theo kiểu bốn mái cong, lợp ngói mũi hài, bờ nóc và bờ dải được trang trí bằng các hộp hình hoa chanh.
Đại đình có quy mô lớn hơn, gồm năm gian hai chái, với hệ thống chịu lực chính là khung gỗ gồm 48 cột, trong đó có tám cột cái, 16 cột quân và 24 cột hiên, tạo nên kết cấu vững chắc.
Hậu cung có ba gian với kiến trúc tương đối giản đơn, được xây theo kiểu “tường hồi bít đốc”. Hai hồi được đắp hình Hổ phù, trong khi bờ dải có thiết kế “long đình”, một đặc trưng kiến trúc phổ biến vào cuối thế kỷ XIX.
Nghệ thuật trang trí
Nghệ thuật trang trí tại đình Thổ Hà đạt đến đỉnh cao trong tòa Đại đình, nơi hội tụ tinh hoa điêu khắc và chạm khắc gỗ truyền thống. Trong khi đó, các công trình Tiền tế, Hậu cung và Ống muống được xây dựng vào giai đoạn trùng tu đình trong thế kỷ XVIII – XIX. Nghệ thuật chạm khắc tại Đại đình thể hiện sự phong phú về đề tài, bao gồm hình tượng rồng, phượng, nghê, lân, các loài thú, hoa lá, mây, tiên nữ… Đặc điểm nổi bật của trang trí kiến trúc là các đường nét mạnh mẽ, khối chạm nổi cao tạo sự tương phản rõ nét giữa phần chạm nổi và chạm chìm. Điều này phản ánh trình độ điêu luyện của nghệ thuật chạm lộng, bong kênh, một kỹ thuật đặc trưng của các nghệ nhân xưa. Hầu hết các thành phần kiến trúc như đấu kê, con rường, kẻ, đầu dư, ván nong, câu đầu đều được chạm khắc tỉ mỉ.
Trong đó, hệ thống kẻ hiên nổi bật với hình ảnh rồng được thể hiện sống động, chẳng hạn như rồng ở đầu kẻ hiên có thân uốn lượn, một chân bám cột, một chân vờn thú, đầu rồng vươn ra ngoài đỡ mái đình, trong khi râu rồng cùng mây cuộn về phía sau. Một số kẻ còn được chạm nghê và các loài thú nhỏ, đặc biệt kẻ đỡ đao ở góc mái phía Tây được chạm hình chim mỏ dài tinh xảo. Các vì nóc cũng có hoa văn rồng, mây, nghê, hoa lá, tạo thành hệ thống trang trí hoàn chỉnh. Ngoài ra, nghệ thuật chạm khắc tại hai xà nách gian hồi phía Tây thể hiện rõ sự khác biệt về phong cách: một xà chạm rồng, xà còn lại chạm thú. Những mảng chạm khắc này phản ánh phong cách thế kỷ XVI với hình khối chắc, đường nét tinh tế, thiên về chạm nổi trải dàn trên mặt phẳng, khác biệt so với các mảng rồng trên cấu kiện thế kỷ XVII.
Ngoài hệ thống trang trí trên các bộ phận kiến trúc, đình Thổ Hà còn lưu giữ một tác phẩm điêu khắc độc đáo là bộ cửa võng tại gian giữa phía trước cung thờ. Bộ cửa võng này được chế tác vào năm Chính Hòa thứ 13 (1692), được sơn son thếp vàng, chạm trổ công phu. Kết cấu cửa võng gồm ba khám thờ, mỗi khám có tám lớp lồng vào nhau, khung ngoài chạm cánh sen, sáu cột nhỏ chạm rồng. Xen giữa các khám là bốn bức đố chạm tứ quý. Mặc dù phần lớn các chi tiết trang trí trên cửa võng mang phong cách nghệ thuật thời Lê (thế kỷ XVII), một số bộ phận như các bức đố, hoành phi lại mang phong cách thời Nguyễn. Chính lớp thếp vàng tinh xảo cùng kỹ thuật chạm trổ điêu luyện đã góp phần làm cho bái đường đình Thổ Hà thêm trang nghiêm, cổ kính, phản ánh giá trị nghệ thuật và lịch sử đặc sắc của di tích.
Đình Thổ Hà là công trình kiến trúc tiêu biểu của đình làng Việt Nam thế kỷ XVI – XVII, thể hiện trình độ xây dựng và chạm khắc bậc thầy của nghệ nhân xưa. Với quy mô bề thế, kết cấu vững chắc và nghệ thuật điêu khắc tinh xảo, đình mang giá trị kiến trúc độc đáo. Các mảng chạm khắc phong phú, kết hợp chặt chẽ giữa chạm lộng, chạm bong kênh và chạm nổi, tạo nên sự hài hòa giữa kiến trúc và nghệ thuật trang trí. Đây được coi là đỉnh cao của nghệ thuật đình làng, xứng đáng là một kiệt tác trong kiến trúc cổ Việt Nam.
Xếp hạng
Đình Thổ Hà, tọa lạc tại thôn Thổ Hà, xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang, là một công trình kiến trúc tiêu biểu mang giá trị lịch sử và nghệ thuật. Với những nét đặc sắc về kiến trúc và điêu khắc, đình đã được Bộ Văn hóa xếp hạng di tích cấp quốc gia theo quyết định số 29/VH-QĐ ngày 13/01/1964.
Tham khảo
UBND huyện Việt Yên. “Đình Thổ Hà – Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh.” Cổng thông tin điện tử huyện Việt Yên, Bắc Giang. Truy cập tại: https://vietyen.bacgiang.gov.vn/xuat-ban-thong-tin/-/asset_publisher/vYGFBWdWN3jE/content/-inh-tho-ha-di-tich-lich-su-va-danh-lam-thang-canh.
