Tên gọi và vị trí địa lý
Chùa Tháp, hay còn gọi là Vĩnh Báo Tự (永報寺), là một trong những ngôi chùa cổ có giá trị lịch sử, kiến trúc và tín ngưỡng đặc biệt tại Ninh Bình. Chùa tọa lạc tại thôn Yên Liêu Hạ (làng Lều), xã Khánh Thịnh, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình, nằm trên một vùng đất cao, bao quanh là đồng ruộng và gần ngã ba sông Trà Tu và sông nhỏ nối với sông Vạc.
Tên chữ “Vĩnh Báo” mang ý nghĩa “báo đáp vĩnh viễn”, thể hiện tư tưởng tri ân và duy trì sự báo đáp công đức đời đời. Theo thần phả do Trung Đại phu Dương An biên soạn năm Đại Khánh thứ ba (1316) thời Trần, tên này đã có từ lâu đời và được ghi chép lại trong các văn bản Hán Nôm tại chùa.
Nhân dân quen gọi là Chùa Tháp do trong khuôn viên có một ngôi tháp gạch cổ cao 8m, một kiến trúc tháp hiếm hoi còn tồn tại trên đất Ninh Bình. Đây cũng chính là dấu ấn đặc biệt khiến chùa trở nên nổi tiếng.
Lịch sử và nhân vật
Lịch sử của Chùa Tháp gắn liền với cuộc đời và sự nghiệp của danh tướng Đinh Điền (924 – 979), một trong bốn vị tứ trụ triều Đinh, người đã có công lớn trong việc giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân, thống nhất đất nước và thành lập nhà nước Đại Cồ Việt.
Sau khi vua Đinh Tiên Hoàng bị sát hại và con trai Đinh Toàn (mới 6 tuổi) lên ngôi, triều đình rơi vào tình trạng nhiếp chính của Thập đạo tướng quân Lê Hoàn dưới sự đồng thuận của Hoàng thái hậu Dương Vân Nga. Điều này khiến Đinh Điền cùng Nguyễn Bặc bất bình, quyết tâm lật đổ Lê Hoàn để khôi phục quyền lực cho nhà Đinh.
Đinh Điền cùng phu nhân Thượng Trân Trưởng Công chúa đã lui về vùng Yên Liêu Hạ, khi đó là một khu vực đất bồi ven biển, để dựng chùa tu hành, đồng thời bí mật chiêu binh mãi mã, tích trữ lương thảo với ý định khởi binh chống lại Lê Hoàn. Các địa danh trong vùng hiện nay vẫn mang dấu tích của sự kiện này, như:
- Làng Lều: Nơi dựng lều trú quân.
- Làng Gạo: Khu vực tích trữ lương thực.
- Làng Luận (Lợn): Địa điểm chăn nuôi gia súc phục vụ quân đội.
- Cánh đồng Văn Giáo: Nơi cất giấu vũ khí.
Sau một thời gian chuẩn bị, Đinh Điền cùng Nguyễn Bặc chia quân thủy bộ tiến đánh kinh đô Hoa Lư, nhưng do tương quan lực lượng quá chênh lệch, cuộc khởi binh thất bại. Đinh Điền bị tử trận, phu nhân cũng mất không lâu sau đó. Nhân dân trong vùng đã thu nhặt hài cốt của ông, mang về chùa Trúc Lâm để an táng, và Kiều Mộc Thiền sư đã chủ trì lễ chiêu hồn cho ông.
Năm 1014, vua Lý Thái Tổ truy phong ông là Lịch đại tiết nghĩa chủ công thần, đồng thời chỉ dụ cho Đường Công (gia thần của Đinh Điền) về tổ chức lễ thiêu hài cốt và đưa xá lị về an táng tại tháp Vĩnh Báo. Từ đó, nơi đây trở thành trung tâm thờ phụng Đinh Điền và là di tích gắn liền với lịch sử triều Đinh.
Kiến trúc cảnh quan
Chùa Tháp là một quần thể tôn giáo – tín ngưỡng với nhiều công trình kiến trúc đặc sắc, phản ánh sự giao thoa giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian. Trung tâm của quần thể là chùa thờ Phật, được xây dựng theo bố cục truyền thống với hai khu vực chính: Tiền đường và Thượng điện. Tiền đường gồm năm gian, mái hai tầng với kết cấu vì nóc giá chiêng – kẻ ngồi, tạo nên sự vững chãi và trang nghiêm. Bên trong đặt tượng Hộ pháp bằng đất sét, được sơn son thếp vàng công phu. Thượng điện gồm ba gian, có kết cấu chồng rường – giá chiêng, được chạm khắc tinh xảo các họa tiết tứ linh và lá lật, mang đậm phong cách nghệ thuật thời Nguyễn.
Bên cạnh chùa là đền thờ Đinh Điền, một vị tướng trung thành của nhà Đinh, được xây dựng theo kiểu chữ “nhị” với hai khu vực chính: Tiền bái và Hậu cung. Đền đặt tượng thờ Đinh Điền cùng Thượng Trân Trưởng Công chúa và Kiều Mộc Thiền sư. Nổi bật trong đền là pho tượng Đinh Điền bằng đồng, sơn son thếp vàng, có khắc hình rồng lớn trên áo, thể hiện phong cách nghệ thuật đầu thế kỷ XVII.
Ngoài ra, trong khuôn viên chùa còn có miếu thờ Thủy thần, một vị thần linh thiêng theo truyền thuyết từng hóa thân thành Hổ Mang đại tướng quân giúp vua Hùng đánh giặc. Miếu có kiến trúc “tiền đao hậu đốc”, gồm ba gian, trang trí họa tiết hổ phù và vân xoắn đầy uy nghiêm. Một công trình quan trọng khác là tháp Vĩnh Báo, cao 8m, được xây bằng gạch nung già. Nguyên bản, tháp có bảy tầng nhưng hiện chỉ còn năm tầng, với chân tháp vuông 2m x 2m. Các mặt tháp được chạm khắc tứ linh, tứ quý cùng câu đối chữ Hán, thể hiện đặc trưng kiến trúc thời Lý, làm tăng thêm giá trị lịch sử và nghệ thuật của quần thể chùa Tháp.
Hiện vật
Chùa Tháp không chỉ nổi bật với kiến trúc độc đáo mà còn là nơi lưu giữ nhiều di vật quý giá, phản ánh bề dày lịch sử và giá trị nghệ thuật đặc sắc. Trong số đó, hệ thống tượng thờ đóng vai trò quan trọng, bao gồm các pho tượng Phật linh thiêng cùng tượng thờ các nhân vật lịch sử gắn liền với chùa như Đinh Điền, Thượng Trân Trưởng Công chúa và Kiều Mộc Thiền sư. Mỗi bức tượng đều được chế tác công phu, mang phong cách nghệ thuật đặc trưng của từng thời kỳ.
Bên cạnh đó, chùa còn sở hữu 12 đạo sắc phong của các triều đại Hậu Lê và Nguyễn, ban cấp cho các vị thần được thờ phụng tại đây. Những sắc phong này không chỉ có giá trị về mặt lịch sử mà còn là tư liệu quý giúp nghiên cứu về chính sách phong thần và tín ngưỡng dân gian qua các thời kỳ.
Ngoài ra, chùa Tháp còn lưu giữ thần tích về Đinh Điền và Thủy thần, phản ánh truyền thuyết và tín ngưỡng dân gian gắn liền với quá trình hình thành của chùa. Những tư liệu này góp phần làm sáng tỏ bối cảnh lịch sử, cũng như vai trò của chùa trong đời sống tâm linh của cộng đồng. Đặc biệt, hệ thống đại tự và câu đối chữ Hán được chạm khắc và treo trang trọng trong chùa, trong đó có những đôi câu đối mang dấu ấn nghệ thuật thời Nguyễn, thể hiện tư tưởng triết lý Phật giáo và tôn vinh công đức của các bậc tiền nhân.
Sự kiện và lễ hội
Lễ hội chính tại chùa Tháp diễn ra vào ngày 27 tháng Tư âm lịch hàng năm, tưởng nhớ công lao của Đinh Điền. Trong lễ hội, các làng trong vùng rước kiệu về chùa làm lễ tế. Ngoài phần lễ trang nghiêm, hội làng còn có các hoạt động văn hóa dân gian đặc sắc như thi làm bánh giầy, đấu vật, cờ người, tổ tôm…
Xếp hạng
Với những giá trị kiến trúc và lịch sử đặc biệt, năm 1994, Bộ Văn hóa Thông tin đã xếp hạng Chùa Tháp là Di tích Kiến trúc – Nghệ thuật cấp Quốc gia.
Tài liệu tham khảo
- Sách Di tích và Danh thắng Ninh Bình tập 1, NXB Văn hóa dân tộc.
- Đinh Xuân Lâm, Trương Hữu Quýnh (cb). Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam. NXB Giáo dục. H,2005.
- Nguyễn Văn Trò, Di tích lịch sử văn hóa về hai triều Đinh – Tiền Lê ở Ninh Bình. NXB Văn hóa dân tộc. H, 2007.
