Đền Cặp Tiên (Vân Đồn, Quảng Ninh)

Tên gọi và vị trí địa lý

Đền Cặp Tiên (còn gọi là đền Cô Bé Cửa Suốt) nằm trên đảo Cặp Tiên cách đền Cửa Ông (TP Cẩm Phả) khoảng 2 km, nằm trong quần thể di tích đền Cửa Ông, thuộc địa bàn xã Đông Xá, huyện đảo Vân Đồn, thành phố Quảng Ninh.

Đền tọa lạc trên một ngọn đồi cao khoảng 100m nhìn xuống vịnh Bái Tử Long, hai bên có hai ngọn đồi nhỏ hộ vệ, phù hợp với quy tắc “tả Thanh Long, hữu Bạch Hổ”, sau lưng là dãy núi xanh chạy dài qua Cẩm Phả, Mông Dương. Đây được coi là một vị trí đắc địa, “đầu tựa sơn, chân đạp thuỷ” tạo nên một không gian hùng tráng, đầy thơ mộng và linh thiêng.

Sở dĩ đền có tên là Cặp Tiên vì tương truyền:

Cặp Tiên, cách đây hàng chục nghìn năm theo truyền thuyết lưu lại, có một hôm xuất hiện 2 ông “người nhà trời” xuống trần gian ngắm nhìn nơi đây “Sơn thủy, hữu tình, nhiều phong động sinh đẹp” 2 ông lưu lại vui bằng những ván cờ say đắm. Lúc bấy giờ có 12 tiên nữ nhà trời cùng xuống dạo chơi, bơi tắm thỏa thích, khi về trời có 2 nữ tiên ở lại hầu hạ 2 ông tiên chơi cờ và Sơn Tiên được đặt thành núi Cặp Tiên từ đó.[…] Hai tiên nữ lưu lại đã lâu, nhà trời gọi về, có một cô tiên xin ở lại trần gian cứu nhân độ thế.⁽¹⁾

Lịch sử và nhân vật

Đền Cặp Tiên được xây dựng từ thời nhà Trần, thần chủ thờ vị tiểu thư là con gái của Hưng Nhượng Đại Vương Trần Quốc Tảng, tức là cháu gái của Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn. Vị tiểu thư này đã phụ tá cho quan lớn “Chánh thống quản bộ, thủy binh” thời nhà Trần. Tướng sĩ của Trần Quốc Tảng được trấn ải biên giới vùng duyên hải biển đảo Đông Bắc. Đông Bắc có hàng ngàn hòn đảo lớn nhỏ, đan xem đảo đất đá án ngữ trước tiền duyên như một cánh cung che chắn ken dày, kiên cố vững chắc phòng thủ chống giặc ngoại xâm.

Gắn liền, liên kết với những hòn đảo có 5 cửa ra vào lớn:

Cửa Tiếu – Thuộc thị xã Móng Cái
Cửa Đài – Huyện Hải Hà
Cửa Bạch Long – Thành phố Hải Phòng
Cửa Diêm Điền – Tỉnh Thái Bình
Cửa Suốt – Đông Xá, Vân Đồn

Là người thống lĩnh ba quân, thủy quân trấn ải vùng Cửa Suốt, rất gần gũi với nhân dân trong vùng, nhưng chẳng may nàng mất sớm, nhân dân trong vùng thương tiếc lập đền thờ do vậy đền còn có tên gọi là đền Cô Bé Cửa Suốt. Gọi là Cô Bé nhưng không có nghĩa cô cùng với Cô Bé Thượng Ngàn, Cô Bé Bản Đền Bản Cảnh là một, mà do thứ bậc của cô trong Hội Đồng Trần Triều tức cô thuộc hàng Vương Tôn như đã nói trên.

Dân gian phong tặng hai câu thơ:

Tính thị vệ cung kim thị Miếu
Sinh vi nữ quốc tử vi thần.

Nghĩa là:

Sống trần gian là nữ tướng, khi chết là thần tiên.

Đến năm 1997 Miếu Cô Cửa Suốt được đổi tên là đền Cặp Tiên thuộc cụm di tích văn hóa đền Cửa Ông được bàn giao về địa phương xã Đông Xá quản lý.

Bên cạnh đó, cũng có tài liệu cho rằng Cô bé Cửa Suốt chính là Tĩnh Huệ công chúa, con gái của Tướng Quân Phạm Ngũ Lão. Đại Việt sử ký toàn thư cho hay:

Bà thứ phi của Anh Tông tên hiệu là Tĩnh Huệ, là con gái Điện súy Phạm Ngũ Lão, trước đã xuất gia. Sau khi Anh Tông băng, bà trở về quê hương. Một hôm lên chùa Bảo Sơn xã Phù Ủng, bà than rằng: “Chùa này do tiên quân⁽²⁾ ta dựng lên. Ta tuổi đã cao, làm nhà ờ đây vừa có thể thờ vua lại vừa có thể cúng tổ tiên, trung hiếu vẹn cả đôi đường. Đó là sở nguyện của ta”.

Thế rồi sửa lại chùa đó, lại làm điện ở phía bên đông chùa và làm nhà ở phía đằng sau để cúng lễ tổ tiên thần thánh. Khi làm xong, Thượng hoàng đến thăm, ban cho biển ngạch để biểu dương lòng hiếu kính của bà.⁽³⁾

Sau khi mất sắc phong là: Trinh Thuần Phổ Tế Diệu Linh Uyển Dung Ý Đức Khổn Phạm. Ngày kỵ của Ngài là 21 tháng 4 âm lịch. Ngài được thờ ở chùa Bảo Sơn hay còn tên gọi khác là chùa Cảm Ân, phủ Chúa. Hằng năm, hội Phù Ủng đều rước Ngài bằng kiệu sang đền Phù Ủng đón tiệc.

Như vậy, có thể nhận định rằng Tĩnh Huệ Công Chúa không hề đi đánh giặc cũng như không liên quan gì đến vùng biển Cửa Suốt. Trước đây đền Cửa Suốt chỉ có miếu thờ nhỏ ở phía Giếng nước thờ đôi cô, dân biển thường lấy mạch nước ngọt này để sử dụng. Sau này mới được xây dựng khang trang và gọi là đền Cô Cửa Suốt phụng thờ Tĩnh Huệ Công Chúa.

Sau này, vào thời Nguyễn một ông quan chánh đã được nhân dân địa phương tôn làm hậu thần và thờ tại đền nên xưa kia Đền còn có tên là đền Quán Chánh. Sau khi được triều đình cử về đây trông coi ở vùng này, ông đã làm được nhiều việc có ích cho dân, chăm lo đời sống nhân dân, giúp dân an cư lạc nghiệp và có cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Ngoài ra, ông còn là người đứng ra góp công, góp của và huy động nhân dân trùng tu, sửa sang lại ngôi đền. Để ghi nhớ ơn đức của ông, sau khi ông qua đời, nhân dân đã phối thờ ông tại đền.

Trên đỉnh núi Cặp Tiên hơi chếch về hướng Đông Nam có tảng đá như bàn cờ và có 7 hố giếng kề bên, 7 hố giếng trên đỉnh núi đã bị đào bới mang đi, còn một hố giếng ở sát mép biển, dù ngập mặn nhưng khi nước triều rút thì nước giếng ngọt trở lại. Cũng bởi lý do đó mà các địa danh nơi đây đều gắn với “tiên” như núi Tiên, vụng Tiên, thôn Cặp Tiên… Năm 1969 lực lượng phòng không phường Cửa Ông đã bố trí một trận địa súng máy bộ binh đón lõng bắn máy bay giặc Mỹ, giếng Tiên nhỏ nhưng nước chảy vô tận cho quân cả trận địa dùng trong bốn mùa.

Kiến trúc cảnh quan

Đền Cặp Tiên là một công trình tín ngưỡng dân gian. Trải qua thời gian, từ một ngôi đền nhỏ nằm trên chân đồi, đền Cặp Tiên nay được tu bổ, trùng tu khang trang, thoáng đãng. Hiện nay khu vực đền Cặp Tiên gồm có ba công trình: Đền chính, Giếng Tiên và động Sơn Trang.

– Đền chính quay hướng Đông Bắc, kiến trúc chữ Đinh, gồm bái đường và hậu cung với tổng diện tích là 102m2. Kiến trúc vì kèo ở bái đường theo kiểu chồng rường con nhị, cột cửa được làm bằng gỗ táu, trên các vì có treo các hoành phi, ở các cột có treo các câu đối. Sân đền xây dựng phương đình, mái lợp ngói mũi hài, hai tầng tám mái, điểm mái ghép ngói lá đề, trong phương đình đặt bát hương công đồng lớn bằng đồng.

– Động Sơn Trang được chia làm hai phần như kiến trúc của đền. Phía ngoài bằng phẳng là nơi hành lễ, phía trong được đắp thành các dãy núi đá và đặt các pho tượng, phía trên bức tường ngăn giữa nơi làm lễ và động thờ treo bức hoành phi cuốn thư gồm bốn đại tự bằng chữ hán “Công đồng sơn trang”. Tượng thờ bài trí khắp không gian hậu cung trong động, gồm tượng Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn, tượng nhị vị vương bà và 12 cô Sơn trang, hai bên pho tượng cậu. Chính giữa động là bức hoành phi được tạo hình kiểu cuốn thư đề bốn chữ “Nữ động sơn trang“.

– Giếng Tiên trong khuôn viên của đền, đây là một khẩu giếng nước ngọt nằm ngay bên bờ biển nhưng nước ngọt lịm chảy không bao giờ cạn (cạn vơi lại đầy). Tương truyền nếu ai dùng nước giếng Tiên, da sẽ trắng như các vị tiên và gặp nhiều may mắn trong cuộc sống. Chính vì thế, khi đến tham quan khu di tích này, du khách thường không bỏ qua cơ hội dừng chân ghé vào giếng Tiên lấy nước để rửa mặt và mang về dùng cầu mong may mắn.

Sự kiện và lễ hội

Nằm trong vùng Vịnh Bái Tử Long, bên cạnh Vịnh Hạ Long – đền Cặp Tiên là một trong những địa chỉ du lịch tâm linh nổi tiếng tại tỉnh Quảng Ninh. Hằng năm, cứ mỗi độ xuân về, khoảng từ tháng Giêng đến tháng 3 âm lịch, đền Cặp Tiên lại thu hút đông đảo người dân địa phương và du khách thập phương đến tham quan, lễ bái.

Lễ hội đền Cửa Ông (từ ngày 3/2 âm lịch đến hết tháng 3 âm lịch hàng năm) tại đây diễn ra với nhiều nghi lễ trang trọng và hoạt động văn hóa đặc sắc. Lễ hội đền Cửa Ông đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2016.

Xếp hạng

Ngày 18/3/2018, UBND TP Cẩm Phả long trọng trao tặng Bằng công nhận Khu di tích lịch sử quốc gia đặc biệt đền Cửa Ông – đền Cặp Tiên.

Chú thích

[1] Cổng thông tin điện tử xã Đông Xá, huyện Vân Đồn, Đền Cặp Tiên – Cô Bé Cửa Suốt, Website quangninh.gov.vn, số ra ngày 12/08/2020.
[2] Tiên quân: Chỉ cha của bà là Phạm Ngũ Lão.
[3] Ngô Sĩ Liên, Đại Việt sử ký toàn thư, Nxb Khoa Học Xã Hội – Hà Nội, 1993, tr 252.

Tham khảo