Để nghiên cứu hành trạng của Thiền sư Thuỷ Nguyệt, chúng tôi căn cứ vào các tài liệu: Cúng Thuỷ Nguyệt tổ khoa, Thiền sư Việt Nam của Hoà thượng Thích Thanh Từ, Tào Động Tông Nam Truyền Tổ Sư Ngữ Lục của Tăng Thống Đạo Nguyên Thích Khoan Dực biên soạn. Theo đó:
Sư sinh năm Đinh Sửu (1637), quê ở Thanh Triều, huyện Ngự Thiên, phủ Tiên Hưng, đạo Sơn Nam, An Nam quốc (nay thuộc thôn Thanh Triều, xã Tân Lễ, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình). Ngài là con nhà họ Đặng, lớn lên theo học Nho gia, năm 18 tuổi thi đỗ Cống cử tứ trường.
Tới năm 20 tuổi, chán đời bon chen, ngài bỏ nghiệp Nho, rời bỏ chốn quan trường đi tu theo các Thiền sư, tìm đến chùa ở xã Hổ Đội huyện Thụy Anh (nay thuộc thôn Hổ Đợi, xã Thụy Lương, huyện Thái Thụy, tỉnh Thái Bình) xin xuất gia học Phật. Sư ở đây 6 năm, học tập kinh sách, tuy nhiên vẫn chưa thỏa mãn nên xin phép thầy trụ trì đi du phương tham vấn. Sư đi nhiều nơi, tham vấn các bậc tôn túc ở trong nước, nhưng mà tâm vẫn chưa sáng đạo. Năm 28 tuổi, Sư quyết chí sang Trung Hoa tầm học.
Vào tháng 3 năm Giáp Thìn (1664), niên hiệu Cảnh Trị, triều Lê, ngài cùng hai đệ tử lên đường quá cảnh sang Trung Hoa. Trên đường đi gặp nhiều khó khăn, vất vả nên khi tới tỉnh Cao Bằng thì một đệ tử của Sư bị mắc bệnh nặng, điều trị, thuốc thang mà không khỏi nên qua đời. Ngài chôn cất, mai táng bên cạnh đường và dặn rằng: “Nay ngươi sức mỏi không thể theo ta được, thôi tạm nghỉ nơi đây, khi ta ngộ đạo trở về sẽ tế độ cho ngươi.” Từ đó, chỉ còn hai thầy trò, mang theo bình bát, không quản gian nan, tâm trí hăm hở, phấn chấn bước đi, hướng nơi đạo lý.
Theo: Nhóm nghiên cứu Chốn Thiêng
